Zwieńczeniem pierwszego dnia Międzynarodowych Targów Książki w Krakowie w czwartek 26 października była uroczystość wręczenia Nagrody im. Jana Długosza. Jej laureatem został prof. Przemysław Czapliński z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, jeden z najwybitniejszych badaczy i krytyków literatury. Nagrodzono go za „Poruszoną mapę. Wyobraźnia geograficzno-kulturowa polskiej literatury przełomu XX i XXI wieku” (Wydawnictwo Literackie).
– Obecna edycja Nagrody im. Jana Długosza była jubileuszowa, bo dwudziesta z kolei. Od początku Nagroda była to pomyślane jako duże wydarzenie towarzyszące naszym Targom i z całą świadomością miała doceniać książkę humanistyczną, bo nagród literackich było już wtedy bardzo dużo, a teraz jest jeszcze więcej. Bardzo mnie cieszy, że książki nominowane i uhonorowane nagrodami nie są pracami hermetycznymi, a skierowane są do wszystkich ludzi o otwartym umyśle – powiedziała Grażyna Grabowska, prezes zarządu spółki Targi w Krakowie, organizatora targowej imprezy.
Grażyna Grabowska dodała, że „oprócz regulaminowego uhonorowania dziesięciu nominowanych do Nagrody im. Jana Długosza prac, w tym roku specjalne wyróżnienie przyznaliśmy krakowskiemu wydawnictwu Universitas, które w ciągu dwudziestu edycji uzyskało najwięcej nominacji do Nagrody – książki tego wydawcy były nominowane 22 razy, czyli co roku nominowana była co najmniej jedna książka Universitasu”. Na zdjęciu Andrzej Nowakowski, prezes wydawnictwa Universitas odbiera nagrodę od Grażyny Grabowskiej i Pawła Niklińskiego, członków zarządu spółki Targi w Krakowie.
Laudację po wręczeniu nagrody prof. Przemysławowi Czaplińskiemu wygłosił prof. Ryszard Nycz, członek kapituły Nagrody. Dzięki jego uprzejmości oraz uprzejmości Biura Prasowego krakowskich targów poniżej przedstawimy jej pełny tekst
Laudacja
Polskie książki humanistyczne w ostatnich latach wyraźnie się zmieniają. Jak świadczą m. in. zgłoszenia i nominacje do Nagrody Jana Długosza, obok nowatorskich specjalistycznych analiz, coraz więcej jest takich, które nie wyrzekając się najwyższych naukowych ambicji podejmują tematykę ważną i interesującą dla każdego i to w sposób, który czytelnika wciąga i angażuje.
Książki Przemysława Czaplińskiego o literaturze od dawna tymi przymiotami się odznaczają, w czym zasługa (poza innymi względami) wypracowanej przez autora metody czytania, która niczym rentgen czy tomograf przenika pod powierzchnię literackich światów i fabuł, by zidentyfikować i opisać osobnicze – polskie – ludzkie pokusy i obawy, schorzenia i dysfunkcje, przekonania i postawy.
Dla Przemysława Czaplińskiego literatura nie jest ucieczką od rzeczywistości w autonomiczne światy wzruszeń, fantazji czy zabawy, lecz przeciwnie: powrotem do rzeczywistości i przywracaniem nam świata, tyle tylko, że – dzięki literaturze – widzianego lepiej, głębiej, ostrzej. Oczywiście; dzięki literaturze, ujętej jako autentyczna metoda poznania, w zawsze inspirujących i odkrywczych lekturach Przemysława Czaplińskiego.
„Poruszona mapa. Wyobraźnia geograficzno-kulturowa polskiej literatury przełomu XX i XXI wieku” to książka, po którą sięgnąć winien nie tylko miłośnik literatury, także każdy zainteresowany współczesnymi przygodami i problemami polskiej mentalności i tożsamości, które polska literatura – w lekturze Przemysława Czaplińskiego – z czułością sejsmografu rejestruje, obrazuje i diagnozuje. Stanisław Brzozowski (ten ojciec-założyciel nowoczesnej krytyki literackiej w Polsce) pisał kiedyś, że krytyk godny tego miana, to „kartograf dziwnych podróży”; Poruszona mapa nie tylko tytułem wpisuje się w ten, z ducha Brzozowskiego się wywodzący, najcenniejszy i najtrudniejszy zarazem model krytyki.
Mapa nie jest terytorium, to wiemy; pozwala jednak je zrozumieć, a także odnaleźć swoje miejsce , zobaczyć skąd – a więc poniekąd: kim – jesteśmy i dokąd idziemy… Poruszona mapa – to mapa rysowana przez dziesiątki współczesnych polskich książek (powieściowych, reportażowych, autobiograficznych, eseistycznych), w których autorskie wizje kontaktów z sąsiadami z zachodu i wschodu, południa i północy sumują się nieoczekiwanie – niczym w obrazach Arcimboldiego – w niepokojąco dramatyczny (auto)portret Polski i Polaków.
Dramatyzm ten ma swe źródło w rozluźnieniu, zerwaniu, fantazmatycznym przestawieniu dotychczasowych kotwic związków i przynależności, które określały nasze miejsce i tożsamość. W dochodzących do głosu w literackich narracjach urazach i maniach, eksperymentach i życzeniowych scenariuszach losu, polska wyobraźnia, mentalność, polityka odwraca się od świata, wypiera wszelkich związków czy wpływów -i zwija wokół siebie w akcie adoracji samoswojej wyjątkowości, pozwalając by Polska ruszyła „w dryf” (określenie Przemysława Czaplińskiego)… w niewiadomym kierunku i ku nieznanym przeznaczeniom.
Czapliński pokazuje, że dzisiaj to życie (polityczne) naśladuje literaturę (nie odwrotnie!) – ukazane w niej negatywne konsekwencje podjętych wyborów – choć byłoby lepiej, gdyby od niej się uczyło, czy wzięło ją za przewodnika w próbach wyjścia z impasu, odbudowania powiązań z sąsiadami, Europą, światem. Krytyk dowodzi też, że nie ma dziś co liczyć na skuteczne oddzielenie prywatnego od publicznego, czy estetycznego od politycznego; literatura, tak jak jej autorzy i czytelnicy, jest w środku, wewnątrz doświadczanego przez nas świata – a w toku wzajemnych oddziaływań wszyscy ci aktorzy zmieniają się, wpływając na siebie i podlegając wpływom.
Można powiedzieć, że literatura, jak i jej lektura proponowana przez Przemysława Czaplińskiego, ma charakter polityczny. Nie w tym sensie, by nawoływała do zdobycia władzy, ale w tym odnowionym i zarazem źródłowo greckim znaczeniu, które stawia nas przed wyborem: albo życie idiotyczne [od idiotes], tj odwrócone od świata, innych ludzi, nie zainteresowane sprawami publicznymi, kultywujące własną specyfikę i wyjątkowość, albo życie polityczne, wynikające z przekonania, że działanie dla dobra wspólnego, dla innych, jest też dla mnie dobre. Poruszona mapa ma więc i nas poruszyć; tzn. pobudzić do działania, skłonić do podjęcia krytycznie świadomego wyboru.
