Wyjątki biblioteczne w prawie unijnym, polskim, niemieckim i na forum międzynarodowym. Bibliotekarze w procesie digitalizacji i udostępniania zbiorów w formie cyfrowej coraz częściej stają przed pytaniami natury prawnej, uzupełniając w opisach bibliograficznych już nie tylko tradycyjne pola, ale także te dotyczące praw autorskich do danego obiektu. Wskutek tego biblioteki zaczynają zarządzać prawami podobnie, jak wcześniej robili to wydawcy. Niedawne konsultacje społeczne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz trzecie Forum Prawa Autorskiego stały się okazją do przeglądu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (pr.aut.) dotyczących dozwolonego użytku publicznego. Wśród respondentów MKiDN liczna grupa to biblioteki, w tym cyfrowe, oraz stowarzyszenia biblioteczne. Prawo unijne Podstawą wyjątków bibliotecznych, a także innych form dozwolonego użytku publicznego, jest dyrektywa 2001/29/WE w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego w społeczeństwie informacyjnym, oraz – w odniesieniu do public lending right – dyrektywa 92/100/ EWG w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej (wersja ujednolicona: 2006/115/WE). Kluczowymi z punktu widzenia prawa bibliotecznego zapisami pierwszej wymienionej dyrektywy są przepisy art. 5 ust. 2 c), ust. 3 n) i ust. 5, a także pkt 40 preambuły, zgodnie z którym wyjątki określone w tej dyrektywie nie odnoszą się do dostarczania utworów przez Internet. W przypadku drugiej dyrektywy (w wersji ujednoliconej) istotne znaczenie ma art. 6 ust. 1, który stanowi, że w wypadku gdy Państwa Członkowskie decydują się na wprowadzenie odstępstwa od wyłącznego prawa użyczenia przysługującego twórcom, to przynajmniej twórcy otrzymać powinni wynagrodzenie za takie użyczenie. Państwa Członkowskie mają swobodę przy ustalaniu tego wynagrodzenia, biorąc pod uwagę swoje cele promocji kultury. Trzeba dodatkowo wziąć pod uwagę grupę dokumentów unijnych odnoszących się do digitalizacji, począwszy od inicjatywy i2010: biblioteki cyfrowe, ogłoszonej przez Komisję Europejską w roku 2005, a następnie obejmujących m.in. Zieloną Księgę – prawo autorskie w gospodarce opartej na wiedzy i kolejne liczne zalecenia oraz rekomendacje, w tym dokumenty dotyczące funkcjonowania Europeany, które tworzą istotne tło dla wymienionych dyrektyw i każą zastanowić się nad konieczną do osiągnięcia równowagą między celami digitalizacyjnymi z jednej a ochroną i rozwojem rynku wydawniczego z drugiej strony. Dozwolony użytek biblioteczny w polskim prawie Poza art. 23 pr.aut. odnoszącym się do dozwolonego użytku osobistego, dzięki któremu użytkownicy bibliotek w ramach własnego uprawnienia mogą sporządzać lub zlecać sporządzenie pojedynczych egzemplarzy utworów, przepisy kluczowe dla zgodnej z prawem działalności samych bibliotek zawarte zostały w art. 28 pr.aut., który stanowi tzw. wyjątek biblioteczny. Na podstawie pkt. 1) biblioteki udostępniają utwory rozpowszechnione, czyli takie, które za zezwoleniem twórcy zostały w jakikolwiek sposób udostępnione publicznie. Póki co, mimo wymogów prawa unijnego, polscy uprawnieni z tytułu praw autorskich nie otrzymują żadnej rekompensaty związanej z funkcjonowaniem tego wyjątku (por. artykuł o PLR w niniejszym numerze „Biblioteki Analiz”). Z kolei w oparciu o pkt 2) bibliotekom wolno chronić własne zbiory, np. w sytuacji, w której dany egzemplarz jest wyjątkowo cenny, więc czytelnikowi udostępnia się jego kopię. Działanie takie powinno jednak mieścić się w ramach statutowej działalności biblioteki. Pkt 3) mówi o zbiorach i daje możliwość ich przechowywania i udostępniania za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie biblioteki, ale nie przez Internet (to ostatnie byłoby bowiem niezgodne z prawem unijnym – z dyrektywą 2001/29/WE). Nieostre określenie „teren jednostki” użyte w tym przepisie przedstawiciele doktryny prawnej specjalizujący się w prawie bibliotecznym rozumieją następująco: • pomieszczenia stanowiące własność biblioteki lub wykorzystywane na działalność biblioteczną na podstawie umowy najmu, • pomieszczenia szkoły lub szkoły wyższej, w których działają biblioteki, • pomieszczenia jednostki macierzystej, wydzielone i przeznaczone na działalność biblioteczną, o ile biblioteka nie ma osobnej od tej jednostki podmiotowości prawnej. Uwagi wymaga też art. 27 pr.aut., zgodnie z którym instytucje naukowe i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu. W związku z tym pojawia się otwarte pytanie bibliotek o możliwość przesyłania tego typu materiałów na odległość w ramach np. zdalnego nauczania. Istnieje też wątpliwość doktryny prawnej, czy działania oświatowe powinny być główną sferą aktywności danego podmiotu, czy może wystarczające dla skorzystania z wyjątku jest w ogóle prowadzenie takich działań (wówczas przepis mógłby mieć zastosowanie do bibliotek i niektórzy prawnicy tak argumentują). W ostatnich latach pytania bibliotek do prawników dotyczą głównie digitalizacji. Z prawnego punktu widzenia digitalizacja utworu obejmuje najpierw jego zwielokrotnienie w formie cyfrowej, a następnie utrwalenie w tej samej formie (czyli zapisanie na serwerze). Na koniec następuje publiczne udostępnianie zgodnie z przepisami prawa na zasadach ogólnych (po uzyskaniu licencji) albo w oparciu o wyjątek z art. 28 pr.aut. (w tym drugim wypadku może mieć ono miejsce jedynie na terenie jednostki – w intranecie, a udostępnianie szersze – w sieci Internet – wymaga już uzyskania przez bibliotekę od uprawnionego licencji na tę formę eksploatacji, na teren całego świata). W takiej licencji ważne są zwłaszcza zapisy o dopuszczalności lub braku dopuszczalności kopiowania (drukowania) przez użytkowników i jego dozwolonego zakresu. Jako rama dozwolonego …