Spory wokół odbitek kserograficznych utworów, w tym całych pozycji książkowych, wpisują się w szerszy konflikt interesów pomiędzy dostawcami i odbiorcami dóbr kultury/nauki. Konflikt ten pojawił się jeszcze przed wprowadzeniem regulacji dziś traktowanych jako pierwociny prawa autorskiego – angielskiej ustawy Statute of Anne z 1709 roku czy francuskiej ustawy z 19 lipca 1793 roku. Co ciekawe, obie strony od początku stoją na straży rozwoju cywilizacji. Pierwsi twierdzą, że jedynie prawo do wyłącznej eksploatacji rezultatów własnego wysiłku – czyli tzw. monopol autorski – skłoni twórców (i wydawców), aby taki wysiłek podjąć. Drudzy, że ograniczony monopolem autorskim dostęp do osiągnięć cywilizacji utrudni podnoszenie poziomu wiedzy, co oznacza stagnację. Zważywszy, że ani jednym, ani drugim nie sposób odmówić racji, historia regulacji prawa autorskiego na świecie to trudna historia prób poszukiwania równowagi. Z jednej strony obserwujemy wzmacnianie pozycji „dostawcy”. W Statute of Anne autorzy mieli zagwarantowany jedynie monopol odnoszący się do publikacji dzieła. Copyright Designs & Patents Act z 1988 roku przyznaje twórcy wyłączne prawo do eksploatowania, czyli: zwielokrotniania, opracowywania, rozpowszechniania i komunikowania utworu. Z drugiej strony, w każdym systemie prawa autorskiego pojawiły się wyjątki od zasady, że utwór można eksploatować jedynie za zgodą uprawnionego/twórcy. Normy te określane są jako ograniczenia prawa autorskiego, licencje ustawowe albo – jak w polskiej nomenklaturze – dozwolony użytek utworów. Licencje ustawowe są rozwiązaniem racjonalnym. Niepożądane jest ustanawianie norm, o których wiadomo, że nie będą przestrzegane. Taka sytuacja może poważnie nadszarpnąć zaufanie do prawa. W doktrynie dominuje pogląd, że właśnie pragmatyczna postawa ustawodawców, którzy nie chcieli tworzyć prawa martwego, zadecydowała o tym, że w szeregu krajowych systemów prawnych (w tym poniekąd wzorcowych: francuskim i niemieckim) pojawiła się licencja ustawowa obejmująca między innymi tzw. użytek prywatny. (1) Istnieją inne ważne społeczne funkcje wprowadzenia licencji. Dozwolony użytek prywatny ułatwia legalny dostęp do utworów na równi z innymi licencjami ustawowymi (w Polsce na przykład z przywilejem bibliotecznym z art. 28, działalnością dla dobra osób niepełnosprawnych z art. 33). Daje odbiorcom komfort zapoznawania się z osiągnięciami nauki i kultury bez obawy, że może to wiązać się z odpowiedzialnością za naruszenie praw wyłącznych. Ponadto, dozwolony użytek prywatny usuwa kolizję pomiędzy wykonywaniem praw autorskich a prawem człowieka do poszanowania sfery prywatności (wszak w tej sferze dochodzi do użytku prywatnego), dając pierwszeństwo prawu do prywatności. Rozwiązanie to można kwestionować w kategoriach aksjologicznych, ale wprowadza do systemu prawnego tak pożądany porządek. Niemiecki użytek prywatny W Niemczech zwielokrotnianie utworów na użytek prywatny jest ustawowo dozwolone. Skłania to niektórych przedstawicieli doktryny do przyjęcia, że występuje w tym miejscu konstrukcja licencji ustawowej. W języku ustawy z 9 września 1965 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (z późniejszymi zmianami) oznacza to zezwolenia ustawowe na zwielokrotnienie utworów: – na potrzeby osobiste, – przez szkoły i inne instytucje edukacyjne na umieszczanie ich w podręcznikach, wypisach, materiałach dydaktycznych, czy zwielokrotnianie nadań programów o charakterze edukacyjnym, – przez biblioteki i archiwa na określone potrzeby. Generalnie dozwolone jest wykonywanie pojedynczych kopii utworów w przypadku prowadzenia działalności naukowej; umieszczenie ich w przeznaczonym do użytku wewnętrznego archiwum lub informacji o aktualnych wydarzeniach; korzystanie z utworów dla własnego użytku w inny sposób, pod warunkiem, że jest ono ograniczone do krótkich fragmentów opublikowanych utworów lub pojedynczych artykułów w gazetach lub czasopismach. Pomimo, że z dobrodziejstwa tej ostatniej formy mogą skorzystać również osoby prawne (także dla potrzeb działalności zawodowej – np. podnoszenia kwalifikacji), eksploatacja ta nadal kwalifikowana jest jako użytek prywatny. W pojęciu użytku prywatnego nie mieści się zwielokrotnianie książek w całości, pełnych wydań gazet i czasopism, jak również zwielokrotnianie nut. Pojęcie użytku prywatnego nie obejmuje baz danych oraz programów komputerowych. W przypadku użytku osobistego nie ma w Niemczech znaczenia, czy kopię wykonuje sam zainteresowany, czy też zleca on wykonanie kopii. Takie ujęcie jest dziedzictwem tradycyjnego postrzegania. Użytek prywatny był tak uregulowany w niemieckiej ustawie z 1901 roku, ustawodawca w roku 1965 zdecydował się tę konstrukcję utrzymać, pomimo postępu technicznego oraz rozstrzygnięć orzecznictwa, idących w innym kierunku. W znanym orzeczeniu z 18 maja 1955 roku (2) niemiecki Federalny Sąd Najwyższy uznał zwielokrotnianie ut-worów dźwiękowych przy użyciu magnetofonu za niemieszczące się w zakresie dozwolonego użytku, nawet jeśli cel miałby być stricte osobisty. Ograniczył w ten sposób zastosowanie użytku prywatnego jedynie do kopiowania „ręcznego”, oddając tym niejako intencje ustawodawcy z 1901 roku oraz ówczesny sposób postrzegania problemu. Uzasadniając rozstrzygnięcie, sąd podniósł, iż interesy twórców nie mogą ucierpieć wskutek rozwoju techniki. Rozstrzygnięcie to jednak było o tyle problematyczne, że praktycznie niemożliwe do wykonania. Ponadto, kolidowałoby z zasadą poszanowania prywatności tychże osób. Orzeczenie to jednakże pozostawało w mocy do maja 1964 roku (3), kiedy Federalny Sąd Najwyższy uznał producenta sprzętu nagrywającego za odpowiedzialnego z tytułu czynu niedozwolonego, polegającego na umożliwieniu naruszenia prawa autorskiego (w pos-taci dźwiękowego zwielokrotniania utworów przez osoby fizyczne na potrzeby osobiste; słowem – nagrywania). Jednocześnie dopuścił możliwość zastąpienia tej odpowiedzialności ryczałtową opłatą ponoszoną przez producenta sprzętu na rzecz wynagrodzenia autorskiego. Niejako w ślad za tym orzeczeniem ustawodawca zdecydował się w 1965 roku na rozwiązanie kompromisowe. Z jednej strony zwielokrotnianie utworów dla celów osobistych zostało – niezależnie od techniki i sposobu dokonania – utrzymane w sferze dozwolonego użytku prywatnego. Z drugiej zaś – podmiotom praw autorskich i pokrewnych przyznane zostało prawo do wynagrodzenia z tytułu omawianej formy eksploatacji, w formie opłat od producentów i importerów sprzętu. System ten nie objął wówczas sprzętu reprograficznego, ponieważ parlament niemiecki nie uznał tego problemu za odpowiednio poważny, jakkolwiek zgodnie z oficjalnym stanowiskiem miano do niego powrócić, o ile skala zwielokrotniania metodami reprograficznymi uległaby istotnemu zwiększeniu. Prawo niemieckie było pierwszym ustawodawstwem na świecie, w którym powyższe rozwiązanie zostało wprowadzone. Jego zasięg został z czasem rozszerzony; ustawa z 25 czerwca1985 roku wprowadziła obowiązek opłat również od czystych nośników dźwięku i obrazu oraz objęła działalność reprograficzną. Obok opłat od działalności reprograficznej, funkcjonują w systemie niemieckim opłaty od sprzętu reprograficznego, które obowiązani są płacić jego producenci lub importerzy – niezależnie od tego, czy sprzęt ten jest przeznaczony dla któregoś z wielkich operatorów (instytucje edukacyjne – szkoły, uniwersytety, instytuty badawcze, biblioteki publiczne oraz zakłady usług reprograficznych), czy dla pozostałych podmiotów. W niemieckim systemie nie zostały dokładnie określone rodzaje urządzeń i nośników obłożonych opłatami, zastosowano formułę opisową, iż opłaty obciążają te urządzenia i nośniki, które „są w sposób oczywisty przeznaczone do zwielokrotniania utworów”. Takie syntetyczne ujęcie zapewnia niemieckiemu systemowi odpowiednią elastyczność, pozwalając mu sprostać wyzwaniom postępu. Podobnie, w syntetyczny sposób, określono osoby uprawnione do uzyskania zryczałtowanego wynagrodzenia: prawo to dotyczy autorów (wykonawców, producentów) „utworów, których natura czyni prawdopodobnym, iż będą one zwielokrotniane, czy to poprzez utrwalanie nadań na nośnikach dźwięku lub obrazu, czy też poprzez przeniesienie z jednego nośnika dźwięku lub obrazu na inny, chociażby było to zwielokrotnianie na użytek prywatny”. W ustawie niemieckiej nie określono procentowej wysokości udziałów poszczególnych kategorii podmiotów w kwotach uzyskanych z tytułu opłat. Ustawa pozostawia rozstrzygnięcie tej kwestii porozumieniom pomiędzy poszczególnymi organizacjami zbiorowego zarządzania. W systemie niemieckim uprawniony może dochodzić swoich roszczeń z tytułu zryczałtowanego wynagrodzenia (udziału w kwotach uzyskanych z tytułu opłat) jedynie za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania. Użytek prywatny w prawie angielskim Na gruncie angielskiego systemu prawa autorskiego (copyright) pojęcie użytku prywatnego nie funkcjonuje – ani jako kategoria dozwolonej eksploatacji, ani jako sposób uzasadnienia sensu przepisów, wyłączających daną eksploatację spod monopolu autorskiego.(4) Jednak również tam niektóre postaci korzystania z chronionych utworów dla potrzeb osobistych nie wymagają zezwolenia podmiotu copyright. Formuła prawna tego odpowiednika (w znaczeniu funkcjonalnym) użytku prywatnego jest zróżnicowana. I tak, wykonywanie, wystawianie i odtwarzanie utworów (innych przedmiotów copyright) o charakterze niepublicznym nie stanowi naruszenia praw wyłącznych, albowiem ustawa przyznaje autorowi jedynie prawo do komunikowania utworu publicznie. Angielska koncepcja copyright sprowadza je do tzw. wiązki uprawnień wyczerpujących zakres prawa wyłącznego, działania niewłączone w sposób wyraźny do monopolu autorskiego stanowią sferę swobodnej eksploatacji. Z drugiej strony, w Copyright Designs & Patents Act 1988 znajduje się szereg regulacji dotyczących działań względem utworu dozwolonych, pomimo tego że zasadniczo znajdują się w zasięgu przyznanych autorowi praw wyłącznych. W odniesieniu do tychże działań ustawa posługuje się kategorią pojęciową permitted acts (czynności dozwolone), która stanowi w istocie odpowiednik pojęcia dozwolonego użytku w ogólności. Spośród dozwolonych czynności w związku z korzystaniem z utworów w sferze prywatnej pozostają: 1) uczciwe postępowanie (fair dealing) z chronionym utworem literackim, dramatycznym, muzycznym lub artystycznym oraz chronionym układem typograficznym na potrzeby działalności badawczej i osobistych studiów (research and private study); 2) zwielokrotnianie utworów literackich, dramatycznych, muzycznych lub artystycznych przez osoby prowadzące zajęcia dydaktyczne lub w nich uczestniczące w trakcie tychże zajęć lub przygotowań do nich, pod warunkiem że nie jest to zwielokrotnianie metodami reprograficznymi; 3) utrwalanie dla prywatnego i domowego użytku (private and domestic use) …