W poprzednim opracowaniu, kreśląc dzieje aukcji antykwarycznych w epoce Domu Książki, zwracałem szczególną uwagę na te biurokratyczne ramy, które w gąszczu scentralizowanych przepisów i instrukcji narzucały antykwariatom sztywny i nader ciasny gorset, krępujący wiele inicjatyw i, w niektórych aspektach działalności, przeczący zdrowemu rozsądkowi. To, iż pomimo owych więzów antykwariaty nasze zanotowały sporo sukcesów ekonomicznych i kulturalnych, zawdzięczamy wiedzy i wytężonej pracy licznego grona doświadczonych antykwariuszy, z których wielu stało się świetnymi znawcami dawnej książki i zasłużonymi orędownikami jej ochrony. Przemiany społeczno-ustrojowe i gospodarcze 1989 roku poprzedzone zostały działalnością „Solidarności”, z czym wiąże się też początek pierwszych aukcji prywatnych, niezwiązanych z monopolem Domu Książki. Na fali wydarzeń 1980 roku w środowisku pisarzy warszawskich powstała idea urządzenia aukcji książek pod hasłem „Pisarze Warszawy na rzecz Solidarności”. Profesjonalne przeprowadzenie aukcji wzięli na siebie pracownicy Warszawskiego Antykwariatu Naukowego pod wodzą Michała Hilchena, przy współudziale wybitnych aktorów Teatru Narodowego. Aukcja odbyła się 16 grudnia 1980 roku z zasobem kilku tysięcy książek i zgromadziła tłumy kupujących i zainteresowanych. Kolejną aukcję pod auspicjami „Solidarności” zorganizowało warszawskie środowisko księgarskie w niedzielę 13 grudnia 1981 roku (sic!) w warszawskim Teatrze Rozmaitości. Na następną podobną aukcję trzeba było czekać ładnych parę lat – miała ona miejsce w Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 28 maja 1989 roku. Z tymi inicjatywami środowisk twórczych i księgarskich związanych z „Solidarnością” współgrały działania towarzystw bibliofilskich, „zawsze zainteresowanych nieskrępowanym dostępem do książek rzadkich, pięknych, mądrych i wartościowych”. Po wielu usilnych staraniach udało się urządzić aukcję Towarzystwa Przyjaciół Książki w Warszawie w dniu 10 kwietnia 1983 roku. Kolejna aukcja TPK odbyła się w dniu 18 maja 1986 roku. Przeszła ona do historii zmagań kolekcjonerskich z powodu wystawianych piętnastu druków z nicejskiej filii Oficyny Florenckiej Samuela Tyszkiewicza, kilku druków Stanisława Gliwy i kompletu, cennego dla polskich bibliofilów, czasopisma „Silva Rerum” (sprzedanego za 60 tys. zł). Trzecią, największą, ale zarazem ostatnią oficjalną aukcję TPK urządziło 27 maja 1988 roku. Kolejne licytacje tego Towarzystwa, podobnie jak i innych stowarzyszeń bibliofilskich, miały już charakter ściśle towarzyski, ograniczony do dosyć wąskiego grona ich członków. Proces prywatyzacji księgarń i placówek antykwarycznych, postępujący dość żywiołowo, zaznaczył się także w sposobie działalności, sortymencie i metodach marketingowych w zakresie interesującego nas tematu. Przejmowane z rąk państwowych i przekształcane w firmy prywatne antykwariaty szybko stały się placówkami pracującymi wedle wzorców ekonomicznych systemu kapitalistycznego i dostosowywały się również do modelu i standardów owych instytucji. Nie wszystkie oczywiście i nie w jednakowym stopniu. Szereg antykwariatów po krótkim okresie pracy w nowych warunkach przerwało swoją działalność, natomiast na rynku wtórnego obiegu książki pojawiły się nowe podmioty, jak chociażby Instytut Lwowski Janusza Wasylkowskiego w Warszawie, który zorganizował na początku lat dziewięćdziesiątych siedem niezwykle atrakcyjnych aukcji książek, czasopism i grafiki pod nazwą „Kresowiana i Cymelia”. Podobnie nową, konkurencyjną instytucją w zakresie obrotu książką antykwaryczną okazała się firma Uni-Art w Warszawie, założona w 1988 roku, która już 28 maja tegoż roku przeprowadziła swą pierwszą aukcję. Zmieniwszy wkrótce nazwę na: Agencja Aukcyjna „Unicum”, a następnie (1990) na Dom Aukcyjny i Antykwariat „Unicum”, zorganizowała w ciągu pierwszych dziesięciu lat istnienia (1988-1998) dziewięćdziesiąt aukcji dzieł sztuki (malarstwo, rysunek, rzeźba, rzemiosło artystyczne), w tym 36 aukcji książkowych, na których wystawiono ponad 30 tys. pozycji (specyfika sortymentu: rękopisy, stare druki, książki bibliofilskie, oprawy artystyczne, plakaty, druki ulotne, grafika, kartografia, czasopisma). Już od 1996 roku firma ta prowadziła obsługę komputerową aukcji, a dziś jest uznanym potentatem zarówno w handlu antykami i sztuką, jak i antykwariatem księgarskim. Już na początku lat dziewięćdziesiątych aukcje w antykwariatach prywatnych zdobyły sobie należne miejsce i stały się niejako wizytówką konkretnej placówki. Na czoło wysunął się szybko antykwariat Rara Avis z Krakowa (Szpitalna 7/4, I piętro), założony w 1992 roku. Już katalog pierwszej aukcji, urządzonej 17 października 1992 roku – mimo niewielkiej objętości 296 pozycji – dowodził, iż mamy do czynienia z firmą o wysokich ambicjach zawodowych, świetnym przygotowaniu merytorycznym i doskonałym wyczuciu potrzeb rynku. Katalog obejmował wydawnictwa zwarte XIX i XX wieku, numizmatykę, starodruki, widoki miast, mapy, varia i po raz pierwszy wystawiany po wojnie dział nazwany „książki szkodliwe” (z bardzo smakowitymi ciekawostkami moralno-obyczajowymi). To właśnie Rara Avis stała się antykwariatem, którego profesjonalnie opracowywane katalogi zaczęły wkrótce funkcjonować jako modelowy wzorzec dla innych placówek antykwarycznych w kraju. Na wysokim poziomie merytorycznym, z opisem adnotowanym, drukowane, bardzo bogate edytorsko, ilustrowane (w tym z kolorowymi wkładkami), wyposażone w indeksy – stanowiły niewątpliwie ogromny postęp w porównaniu z dotychczasowymi, siermiężnymi wytworami minionej epoki. Do wspomnianego warszawskiego „Unicum” i krakowskiego Rara Avis dołączyły z aukcjami już w 1991 roku dwa kolejne warszawskie antykwariaty prywatne, mianowicie Dom Aukcyjny „AS” (antykwariat Andrzeja Szczepki) oraz Pelta Press. Pierwsza z tych firm działała od lutego 1991 do lutego 1994 roku, początkowo jako Antykwariat Naukowy „Szpargały”. Urządziła w sumie 14 aukcji książkowych, z poprawnymi, acz bardzo skromnymi, powielanymi katalogami. Aukcyjny żywot drugiej firmy był jeszcze krótszy – chociaż istnieje do dziś dnia, aukcje urządziła tylko w 1991 roku (pierwszą pod szyldem Pelta Press, drugą pod szyldem Księgarnia Antykwariat „Orzeł Biały”). W 1992 roku wystąpił z jedyną ofertą aukcyjną antykwariat „Antiqua” w Warszawie, a w roku następnym Przedsiębiorstwo Księgarsko- Antykwaryczne „Kolekcjoner”, które w okresie od lutego 1993 do lutego 1995 roku przeprowadziło w Warszawie osiem aukcji książkowych – i zakończyło działalność. Rok 1994 zaznaczył się sporą liczbą aukcji książkowych, bowiem do wymienionego już grona dołączył szereg nowych placówek antykwarycznych, m.in. lubelski Antykwariat Naukowy „Omega” z ciekawą ofertą aukcyjną zatytułowaną „Misz-Masz”, gdzie znalazł się bardzo bogaty dział lublinianów, a także warszawski antykwariat „Tom” Tomasza Marszewskiego działający prężnie do dziś dnia, który pierwszą aukcję przygotował wraz z antykwariatem Troszkiewiczów, a kolejną z Troszkiewiczami i firmą Odeon Czesława Apiecionka. Także pod koniec 1994 roku swą działalność rozpoczęły dwie znakomite placówki antykwaryczne w Warszawie, których aukcje zaznaczyły się trwale w pejzażu wtórnego rynku książki nie tylko na forum lokalnym. Pierwsza z nich to Antykwariaty Warszawskie „Lamus” Hanny i Andrzeja Osełko, ze świetną ofertą nastawioną na bardzo wybredną i wyrobioną czytelniczo klientelę, dla której przygotowano pełne spektrum asortymentu, ze szczególną predylekcją do starych druków o szerokim zakresie tematycznym oraz starej, wyborowej grafiki i kartografii. Druga z tych placówek to Warszawski Antykwariat Naukowy „Logos” Zdzisława Marciszewskiego i Lecha Woźniaka (powstały z prywatyzacji poprzedniego WAN Domu Książki w listopadzie 1994 roku). Obie te instytucje wydają doskonałe katalogi, na wysokim poziomie merytorycznym, z adnotacjami księgoznawczymi i treściowymi, bogate edytorsko, drukowane, ilustrowane zarówno w tekście, jak i na oddzielnych kolorowych wkładkach, z indeksami. W 1996 roku istniało w kraju 76 antykwariatów, w większości prywatnych, w tym 17 urządzało aukcje – regularnie lub tylko czasami. Kolejne lata przynosiły już stosunkowo niewielkie zmiany na rynku antykwarycznym. Poza wymienionymi wcześniej placówkami pojawiło się kilka nowych podmiotów, które sporadycznie włączały się do grona organizatorów aukcji księgarskich. Wyraźniej wśród nich zapisał się Polski Dom Aukcyjny „Sztuka” w Krakowie, którego głównym profilem ofertowym są wprawdzie dzieła sztuki, lecz kilka urządzonych aukcji książek i rękopisów z dobrze opracowanym katalogami dało mu trwałe miejsce także w antykwariacie księgarskim. Poprawił się znacznie standard edytorski katalogów aukcyjnych (nowa atrakcyjna szata zewnętrzna, dobry papier, ilustracje w tekście i na odrębnych wkładkach, często kolorowe), a za przykładem Domu Aukcyjnego „Unicum”, który zlecał opis katalogowy najwybitniejszym specjalistom (czasopisma – Zofia Tarnowska, rękopisy, starodruki, oprawy artystyczne – Michał Hilchen, grafika, rysunek – prof. Andrzej Ryszkiewicz), podniósł się też merytoryczny poziom opisu bibliograficznego (często z adnotacjami treściowymi i księgoznawczymi). W ramach ciekawostek z końca lat dziewięćdziesiątych i przełomu stuleci można podać, iż jedną ze swoich znakomitych aukcji krakowski Antykwariat Wójtowicz zorganizował w Łańcucie, w Krakowie w 1998 roku odbyła się specjalistyczna aukcja mickiewiczowska, „Gazeta Antykwaryczna” wypuściła bezpłatny 35-stronicowy dodatek do swego nakładu pt. „Przewodnik po antykwariatach polskich" pod red. Jerzego Huczkowskiego, a znakomity Rara Avis kilka kolejnych aukcji poświęcił tak swoistym dokumentom graficznym, jakimi są pocztówki. Wzrosło zainteresowanie …