Adam Mickiewicz, „Pan Tadeusz”

Piątek, 18 września 2020

"Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach..."

W ramach cyklu “Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach…” prezentujemy artykuły o ważnych dla polskiej kultury książkach i ich twórcach. Tym razem „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza.

Najsłynniejsze dzieło Adama Mickiewicza, uznawane za polską epopeję narodową, teoretycznie powinien znać każdy Polak. Książka ta jest lekturą obowiązkową w szkole, a jeden z najwybitniejszych polskich reżyserów nakręcił w 1999 roku na jej podstawie film.

Zacznijmy jednak od początku.

Adam Mickiewicz, urodzony 24 grudnia 1798 w Nowogródku lub Zaosiu koło Nowogródka, zmarł 26 listopada 1855 roku w Stambule. Pochodził z drobnej szlachty herbu Poraj. Jego ojciec, Mikołaj Mickiewicz, był adwokatem. Po nauce w szkole dominikanów Adam rozpoczął studia na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim, początkowo na wydziale matematyczno-przyrodniczym, później literatury i sztuk wyzwolonych. Otrzymane stypendium zobowiązywało go do podjęcia kilkuletniej pracy w zawodzie nauczyciela (po studiach uczył w szkole powiatowej w Kownie). Był jednym z założycieli składającego się ze studentów i absolwentów Towarzystwa Filomatów, angażując się przy tym w działalność patriotyczną, co stało się powodem jego aresztowania i zesłania do Rosji. Po pięciu latach zesłania (1824–1829) udało mu się opuścić imperium carów i rozpocząć podróże po Europie (Niemcy, Szwajcaria, Włochy).

Ostatecznie osiedlił się w Paryżu, gdzie znalazł się jednocześnie w najważniejszym ośrodku życia polskich uchodźców, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego. Adam Mickiewicz stał się czołowym przedstawicielem tzw. Wielkiej Emigracji. W Paryżu poślubił Cecylię Szymanowską. Został wykładowcą literatury łacińskiej na uniwersytecie w Lozannie, a następnie języków słowiańskich w Collège de France.

Kiedy Francja przyłączyła się do wojny krymskiej, poeta po raz ostatni zaangażował się w patriotyczny zryw, tworząc w Konstantynopolu polskie i żydowskie oddziały, które miały podjąć walkę z Rosją. Zmarł w czasie panującej wtedy epidemii cholery w 1855 roku. Pochowany pierwotnie w podparyskiej miejscowości Montmorency; jego ciało ostatecznie spoczęło w krypcie katedry na Wawelu (1890).

Pierwsze wydanie

Pierwsze wersety „Pana Tadeusza” zapisane zostają prawdopodobnie w Wielkopolsce, gdzie poeta znalazł się pod koniec powstania listopadowego. W tym czasie Mickiewicz nie mówi już o niczym innym, w rozmowach czy listach do przyjaciół zawsze pojawia się wątek nowo pisanego tekstu. Lata 1832–1834, kiedy powstawał poemat, to okres intensywny w życiu Mickiewicza: tłumaczy „Giaura” George’a Gordona Byrona, pisze III część „Dziadów”, podróżuje do Szwajcarii, aby tam opiekować się przyjacielem – poetą i powstańcem – Stefanem Garczyńskim. Wreszcie w lutym 1834 roku, będąc już w Paryżu, Mickiewicz ukończył dopieszczony poemat składający się z dwunastu ksiąg. Pisany trzynastozgłoskowcem utwór nosił pierwotnie tytuł „Pan Żegota” (pamięci Ignacego Domeyko, przyjaciela z czasów wileńskich, którego nazywano „Żegotą”), ostatecznie jest to „Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 we dwunastu księgach wierszem” („Epilog” dodano pośmiertnie, w wydaniu z 1860 roku).

Zgodnie ze świadectwem Józefa Bohdana Zaleskiego, jeszcze przed rokiem 1834 wydawca Aleksander Jełowiecki wypłacił poecie honorarium 4000 franków za „Pana Tadeusza”, przebijając tym samym ofertę lwowskiego księgarza Jana Milikowskiego, który za dopiero powstające dzieło oferował 2000 franków. Mickiewicz, który najwyraźniej wyznawał zasadę Carpe diem, szybko wydał otrzymane wynagrodzenie. Na usprawiedliwienie lekkomyślnego wydania pieniędzy wpływa fakt, że poeta pomagał również przyjaciołom w potrzebie, choć sam nie przyjmował od nich pożyczek. Oczekiwał na honorarium z wydań z Warszawy i Poznania. Niestety, sumy tej Mickiewicz nie otrzymał nigdy i choć ukończył wiekopomne dzieło, pozostawał biedny. Prawdopodobnie, żeby przetrwać ciężkie chwile, musiał prosić o zaliczkę swoich wydawców.

„Pan Tadeusz” w wydaniu dwutomowym wyszedł spod prasy pod koniec czerwca 1834 roku w nakładzie 3000 egzemplarzy, dostosowanych do paryskiej serii dzieł jako tom V i VI. Tomy były wydane skromnie, okładki broszurowe, bez zdobień, na oprawie widniał jedynie tytuł i numer tomu. Warto dodać, że wydano również egzemplarze z inną oprawą, ozdobioną obramowaniem w stylu gotyckim. Na dolnej listwie znajdowały się dwa psy myśliwskie zwrócone ku sobie. Wewnątrz piękny druk, ozdobny, jednak inne winiety końcowe, bardziej dopasowane do treści poematu. W zakończeniu księgi dziesiątej widnieje mały wizerunek Napoleona. Portret, który umieszczono na początku tomu pierwszego, jest taki sam, jak w wydaniu drugim „Dziadów”, jedyna różnica to tekst zamieszczony pod winietą, który wydrukowano po polsku.

Oczywiście, treść „Pana Tadeusza” została uznana za rewolucyjną i wzbudzała obawy zaborców. Na przykład w ówczesnej Rzeczypospolitej Krakowskiej trzej rezydenci państw zaborczych wydali osąd, że poemat może zaszkodzić miastu pod względem handlowym, wystosowali w tej sprawie pismo do tamtejszego Senatu, wymieniając wszelkie niebezpieczeństwa. Nagonka była tak rozpowszechniona, że cenzura wraz z policją prześcigała się w przeszukiwaniu księgarń, czytelni, drukarni itd. Kiedy wreszcie Polska odzyskała niepodległość i mogłoby się wydawać, że jest to czas, aby ukazać „Pana Tadeusza” szerszemu gronu czytelników, ci nie byli zainteresowani. Poemat nie został doceniony, recenzowany jako „przeżytek, zatruwający młodzież trupim oddechem”. Takiej oceny doczekały się w ojczyźnie własnej „te księgi proste, jako ich piosenki”[1].

Pierwsza polska edycja pochodzi z 1858 roku, wydana w Warszawie przez Samuela Henryka Merzbacha. Obejmowała tom 3 i 4 zbiorowego wydania Pism wieszcza. Nakład był ocenzurowany, wymieniony na odwrocie karty tytułowej cenzor Franciszek Sobieszczański wykreślił z poematu 398 wersów.

Pełna polska i jednocześnie pierwsza samodzielna edycja pochodzi z 1858 roku (na karcie tytułowej 1859), wydana przez Ernsta Lambecka z Torunia.

Pierwsze luksusowe wydanie „Pana Tadeusza” powstało za sprawą Michała Elwiro Andriollego (polskiego ilustratora, malarza, ówcześnie najpopularniejszego rysownika czasopism warszawskich) oraz lwowskiego wydawcy Hermana Altenberga, słynącego z wydawania arcydzieł polskiej literatury w wersjach albumowych. Jednotomowe dzieło wydano w 1882 roku. Andriolli przygotował 25 dużych ilustracji po dwie na każdą księgę przy czym III księga miała mieć trzy, do tego winiety, przerywniki itd.

Ostatecznie nie wszystkie wykorzystano w tym wydaniu. Większość całostronicowych drzeworytów wykonał Andrzej Zajkowski, ceniony, warszawski drzeworytnik. Na rynku książki pojawiają się dwie wersje tego wydania (obie z 1882 roku), różniące się jednak pod pewnymi względami. Widoczna jest różnica w tytule, gdzie w jednym wydaniu na karcie tytułowej podany jest cały tytuł „Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie” wydany nakładem Księgarni H. Altenberga, natomiast druga ma skrócony tytuł „Pan Tadeusz” wydana nakładem Księgarni F.H. Richtera (H. Altenberg). Herman Altenberg w owym czasie wykupił księgarnię od współpracownika Franciszka Henryka Richtera. Wersja ze skróconym tytułem jest również ocenzurowana. W obu przypadkach na kartach tytułowych nie zapisano daty wydania. Pełna wersja była przeznaczona do dystrybucji na terenie Galicji, natomiast wersję ocenzurowaną sprzedawano na terenie zaboru rosyjskiego. Prawdopodobnie przygotowano je na podstawie „okrojonego”, popularnego wydania Gebethnera i Wolffa z 1878 roku[2].

Prawdopodobnie gdybyśmy przeprowadzili sondę uliczną, zadając przechodniom pytanie (nieważne, w jakim mieście bylibyśmy i w jakim wieku byliby ankietowani) o najważniejszą dla Polaków książkę, wielokrotnie usłyszelibyśmy tytuł “Pan Tadeusz”. W Polsce wiele osób kolekcjonuje wydania tej konkretnej pozycji. Przykładem takiej osoby jest pan Czesław Drąg z podrzeszowskiej Boguchwały, który zgromadził w swojej bibliotece ponad 370 różnych wydań „Pana Tadeusza”[3].