Piątek, 31 lipca 2020
"Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach..."

W ramach cyklu “Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach…”  prezentujemy artykuły o ważnych dla polskiej kultury książkach i ich twórcach.

Artykuł dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Kultura w sieci.

 Są takie książki, z których się nie wyrasta. Jedną z nich jest “Akademia Pana Kleksa”. Pełna magii fabuła przenosi czytelnika w zaczarowany świat, przez który bezpiecznie prowadzi nas Pan Ambroży Kleks – genialny chemik, matematyk, „kleksograf” oraz czarodziej uczący dzieci o magii opowieści. Wszystkie wspaniałe przygody przeżywamy u boku Adasia Niezgódki – dwunastoletniego niesfornego chłopca, ucznia Akademii mieszczącej się w gmachu przy ul. Czekoladowej.

Barwne postaci i niesamowite historie, które rozbudzają wyobraźnię kolejnych pokoleń narodziły się w głowie prawdziwego maga sztuki pisarskiej Jana Brzechwy, a właściwie Jana Wiktora Lesmana, polskiego poety pochodzenia żydowskiego, autora nastrojowych wierszy i bajek dla dzieci, tłumacza literatury rosyjskiej, autora satyrycznych tekstów dla dorosłych.

Jan Brzechwa

Szer-Szeń (jeden z pseudonimów używanych przez Brzechwę, będący nawiązaniem do powieści autorstwa Ethel Lilian Voynich pt. „Szerszeń”) urodził się 15 sierpnia 1898 roku  w Żmerynce (miasto na Podolu, współcześnie obwód winnicki na Ukrainie), zmarł 2 lipca 1966 w Warszawie. Był wnukiem warszawskiego księgarza i wydawcy Bernarda Lesmana (1815-1878), oraz młodszym kuzynem Bolesława Leśmiana (1877-1937), który wymyślił mu pseudonim artystyczny „Brzechwa” (część strzały). Nie wiązał swojej kariery z pisarstwem. Z wykształcenia był prawnikiem (specjalizował się w prawie autorskim), absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, pracował jako adwokat. W 1918 roku był współtwórcą Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych (obecnie Stowarzyszenie Autorów ZAiKS), któremu służył jako radca prawny, a w okresie powojennym także jak przewodniczący zarządu (1957-1962).

 

Debiutował w „Sztandarze“ i „Kłosach Ukraińskich“ w 1915 roku publikując tam swoje pierwsze wiersze. W 1938 roku wydano pierwszy jego tomik poezji dziecięcej “Tańcowała igła z nitką”. W tomiku znalazły się takie wiersze jak: “Na straganie”, “Żuraw i czapla” czy “Pomidor”. Do dziś populne są wybory jego utworów: Brzechwa dzieciom (1953) i Sto bajek (1958).  Szczególnie ważny okres twórczości autora przypada na lata II wojny światowej, wtedy też powstały “Pan Drops i jego Trupa” i właśnie “Akademia Pana Kleksa”, do dziś będąca książką kultową.

 

 

 

 

Jan Marcin Szancer

Jednak czym byłaby dziś „Akademia…” bez czarodzieja ilustracji Jana Marcina Szancera, z którym Brzechwa miał szczęście się przyjaźnić? W końcu książka dla dzieci to nie tylko tekst, ale również obrazy, mające przyciągać uwagę i pobudzać wyobraźnię.

Jan Marcin Szancer urodził się 12 listopada 1902 w Krakowie, zmarł 21 marca 1973 roku w Warszawie. Absolwent krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, był jednym z najważniejszych polskich ilustratorów, o bardzo bogatym życiorysie i dorobku twórczym. Debiutował ilustracjami do czytanki “Nasze miasto” – wydanej we Lwowie w roku 1935. W sumie zilustrował ponad 200 książek! Był również pisarzem,  scenarzystą, scenografem oraz reżyserem teatralnym.

 

 

Pierwsze wydanie

Jan Brzechwa pisał  „Akademię Pana Kleksa,” gdy za oknem trwała wojna. Jak pisze Mariusz Urbanek w swojej książce „Brzechwa nie dla dzieci”: „Krytycy będą później zastanawiać się, jakim cudem był w stanie odizolować się od piekła okupacji tak skutecznie, by pisać pogodną, dziejącą się w świecie magii, opowieść”[1]. Artysta ukończył swoje dzieło wiosną 1945 roku, niedługo później, mieszkający wtedy w Łodzi Jan Marcin Szancer zabrał się za wykonanie ilustracji do tekstu.

Jak piszą twórcy zbioru „Jan Marcin Szancer: ambasador wyobraźni” – „pierwszy Kleks powstał w pokoju Grand Hotelu, gdzie rysownika zakwaterowano. Postać ta ogromnie przypadła do serca artyście i jego zdaniem podobna była do Franca Fishera, filozofa i gawędziarza, tuza śmietanki towarzyskiej”. Akademia… – została wydana w 1946 roku w prywatnym wydawnictwie Piotra Kawczyńskiego (na okładce i stronie tytułowej podano „nakładem autorów”), „tego samego, od którego tuż przed powstaniem warszawskim Brzechwa i Szancer wyciągnęli sutą zaliczkę na napisanie Encyklopedii fantastycznej. Encyklopedia nie powstała, ale Brzechwa, którego gryzło prawnicze sumienie, postanowił jednak dotrzymać umowy. Tak książka trafiła do prywatnej oficyny”[2].

Nakład rozszedł się w mgnieniu oka, a Pan Kleks urósł do miana postaci kultowej, historia jego Akademii doczekała się kilkudziesięciu różnych wydań w Polsce i za granicą, a bohaterowie, oraz kolejnych części swoich przygód: “Podróże Pana Kleksa” (1961), “Tryumf Pana Kleksa” (1965). W 1968 roku została wydana książka Pan Kleks będąca ukazała się kompilacjaą trzech poprzednich książek, wydanych w jednym woluminie jako po prostu “Pan Kleks”.

Na podstawie przygód Pana Kleksa powstało widowisko sceniczne “Niezwykła przygoda Pana Kleksa”, które w Teatrze Narodowym wyreżyserował Kazimierz Dejmek, ze scenografią Jana Marcina Szancera, gdzie rolę tytułową zagrał Zdzisław Mrożewski. zostały W 1980 roku adaptację tekstu Brzechwy dla Teatru Telewizji przygotował Laco Adamik (z Andrzejem Żarneckim jako Panem Kleksem).[3]

 

 

 

 

 

Polskie korzenie Harry’ego Pottera

W tym miejscu chcielibyśmy pozwolić sobie na trochę insynuacji, stąd poniższy fragment należy traktować wyłącznie jako ciekawostkę. Opowieść o chłopcu uczącym się sztuki magicznej w szkole z internatem, gdziew której dyrektorem jest brodaty ekscentryk, trzymający mający w gabinecie czarodziejskiego ptaka – opis ten może pasować zarówno do serii książek o Harrym Potterze, nastoletnim czarodzieju walczącym z czarnoksiężnikiem Voldemortem, autorstwa brytyjskiej pisarki Joanne K. Rowling, jak i  oraz do „Akademii Pana Kleksa” Jana Brzechwy.

Czy J.K. Rowling zainspirowana historią Adasia Niezgódki stworzyła jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci w historii współczesnej literatury dla młodzieży? Tego nie wiemy na pewno. Zagorzali fani powieści Brzechwy  widzą podobieństwo u głównych bohaterów, a blizna i okulary Harry’ego mają być jakoby kopią piegów Adasia i okularów Ambrożego Kleksa[4]. Dodatkowym smaczkiem niech będzie fakt, że to właśnie autorka Harry`ego Pottera podjęła się tłumaczenia książki o przygodach Pana Kleksa na język angielski…

Oczywiście to, czy Jana Brzechwę można uznać za „dziadka” najbardziej znanego młodego czarodzieja, jest kwestią nierozstrzygalną (chyba że sama Rowling to przyzna). Jednak, miło jest czasem pomyśleć, że pierwowzorem postaci Albusa Dumbledore’a był Ambroży Kleks, Akademia to zamek Hogwart, a feniks Fawkes to odpowiednik Szpaka Mateusza.

Bibliografia:

[1]Mariusz Urbanek, „Brzechwa nie dla dzieci“, Warszawa 2013

[2]„Jan Marcin Szancer: ambasador wyobraźni“opracował zespół pod kierownictwem Henryka Gościańskiego i Karola Prętnickiego: redakcja, podpisy do ilustracji i wybór fragmentów książek Błażej Kusztelski.

[3]Więcej o scenicznych losach Pana Kleksa: http://www.encyklopediateatru.pl/sztuki/2857/akademia-pana-kleksa, dostęp 20 lipca 2020

[4]Marcin Kalita, Pan Kleks kontra Harry Potter. To plagiat?, https://nowiny24.pl/pan-kleks-kontra-harry-potter-to-plagiat/ar/6109087, dostęp 20 lipca 2020

5 Marcin Kalita, Pan Kleks kontra Harry Potter. To plagiat?, https://nowiny24.pl/pan-kleks-kontra-harry-potter-to-plagiat/ar/6109087, dostęp 20 lipca 2020

6  http://www.encyklopediateatru.pl/sztuki/2857/akademia-pana-kleksa, dostęp 20 lipca 2020

7  https://zaiks.org.pl/282,107,krotkie_dzieje_organizacji, dostęp 20 lipca 2020                                                            

http://www.suszekbooks.com/

Podaj dalej
Autor: Olga Suszek i Łukasz Suszek