W ramach cyklu “Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach…” prezentujemy artykuły o ważnych dla polskiej kultury książkach i ich twórcach. Tym razem Ambrożego Grabowskiego “Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic”.

 

„Tu Mieczysław, strąciwszy pogańskie bałwany,

Pierwszy ze czcią wprowadził Chrystusa kapłany.

Tu potężnych monarchów, przed któremi drżały

Wszystkie ościenne państwa, widzisz znamię chwały.

Tu wielki Król Kazimierz i jego prawnuki

Założyły dla Polski świątynię nauki.

Tu Jagiełło zawieszał chlubne zwycięstw znaki.

Tu mu hołdy składały zwalczone Krzyżaki.

Tu przy Zygmuncie, nauk i męstwa czcicielu,

Wzniósł się sarmacki Parnas na górze Wawelu.

Stąd Jan mężny pospieszył obronić Germany,

A wodzem chrześcijańskich monarchów obrany,

Strącił szablą Chrobrego zwycięszkie miesiące….”[1]

8. D., w Pamiętniku Warsz. z R. 1809 Nr. 8.

 

Wolne Miasto Kraków

„Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręg”, bo tak brzmiała pełna nazwa Wolnego Miasta Krakowa (nazywanego również „Rzeczpospolitą Krakowską”)  – państwa utworzonego w 1815 roku na kongresie wiedeńskim z południowego fragmentu Księstwa Warszawskiego. To niesuwerenne państwo, będące formalnie  republiką konstytucyjną, graniczyło z Królestwem Polskim, Prusami i Austrią, a tym samym pozostawało pod kuratelą Imperium Rosyjskiego, Królestwa Prus i Cesarstwa Austrii, które miały tutaj swoich rezydentów.

Poza Krakowem w skład tego państewka wchodziło 17 gmin wiejskich i 3 prywatne miasteczka: Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra. W sferze kultury w różnych okresach jego istnienia rozwijało się szkolnictwo, życie naukowe i kulturalne; początkowo instytucje oświatowe i kulturalne cieszyły się sporą autononią, co zmieniało się w okresach burz politycznych. Przykładowo, w 1815 roku założono Towarzystwo Naukowe Krakowskie (późniejsza Akademia Umiejętności), co było znakiem dążenia Uniwersytetu do autonomii, a w latach 1817–1831 działało w Krakowie Towarzystwo Przyjaciół Muzyki.

Ukazywały się zróżnicowane tytuły prasowe:  począwszy od sięgającej jeszcze XVIII wieku „Gazety Krakowskiej” (wydawana w latach 1796–1849) po efemerydy, jak ukazujący się w czasie powstania krakowskiego „Dziennik Rządowy Rzeczypospolitej Polskiej” (1846); od 1819 roku wychodziło czasopismo literackie „Pszczółka Krakowska” (zamknięta po interwencji warszawskiej cenzury w 1822) i „Krakus” (oba tytuły wydawał Konstanty Majeranowski). W 1835 roku w Krakowie wydawano „Powszechny Pamiętnik Nauk i Umiejętności”, redagowany przez Leona Zienkowicza i Seweryna Goszczyńskiego, gdzie popularyzowano idee demokratyczne i słowianoznawstwo, a także publikowano teksty nowych twórców literatury. Z kolei za jedno z najpoważniejszych pism naukowych uważa się „Kwartalnik Naukowy”, wydawany w latach 1835–1836 przez Antoniego Zygmunta Helcla[2].

Formalnie suwerenny i polski Kraków przyciągał ludność pozostałych zaborów, tu często chronili się uciekający przed politycznymi prześladowaniami. Kraków stanowił punkt odniesienia dla polskiej tożsamości i  był obiektem dumy narodowej Polaków. Dzięki swobodniejszej niż w pozostałych ziemiach pod zaborami atmosfery to tutaj mogło się odbyć  wiele ważnych dla świadomości narodowej wydarzeń, takich jak złożenie na Wawelu szczątków Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1817 i Tadeusza Kościuszki rok później.

Oto jak widział to Ambroży Grabowski: „Nas gdyby się kto zapytał, który jest kącik najswobodniejszy na ziemi polskiej, moglibyśmy śmiało odpowiedzieć: Kraków i jego okręg”[3].

W pierwszej połowie XIX wieku zaczęto przebudowę miasta i kontynuowano wyburzenia średniowiecznych fortyfikacji miejskich i dawnej zabudowy. Tym samym Kraków szedł w ślady innych miast Europy, gdzie realizowano nowoczesne plany urbanistyczne. Jednocześnie jednak dyskusyjny był zasięg zmian. W roku 1817, dzięki staraniom architekta i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Feliksa Radwańskiego oraz innych senatorów, udało się ocalić przed rozbiórką Barbakan, pozostawiono Wieżę Ratuszową oraz  niektóre bramy miejskie (Bramę Floriańską!). W roku 1822 na miejscu fortyfikacji otaczających miasto – murów obronnych oraz położonej na ich przedpolu fosy i wałów ziemnych – założono „ogrody miejskie”, czyli Planty (od splantowania, czyli wyrównania rumowisk,  długo jednak krakowianie używali nazwy „Plantacje”). Współtwórcą tego przedsięwzięcia i fundatorem części prac był Florian Straszewski.

Ambroży Grabowski

Urodził się 7 grudnia 1782 roku w Kętach –  polski historyk, księgarz, kolekcjoner, archeolog i antykwariusz. Ojciec Ambrożego był organistą i zajmował się handlem, matka pochodzi z miejscowych mieszczan. Przyszły księgarz i autor pierwszych przewodników po Krakowie uczęszczał tylko przez kilka lat do  szkółki ludowej w Kętach, gdzie otrzymał wykształcenie podstawowe i uczył się języka niemieckiego, a całe swoje wykształcenie i niezwykłą erudycję zawdzięczał samodzielnej pracy. Gdy miał 14 lat, babka Zofia Florkiewiczowa przywiozła go do Krakowa i oddała do terminu w księgarni Antoniego Groebla. Po jakimś czasie zwykłym porządkiem rzeczy zdobył zawód, najpierw jako samodzielny pracownik, potem wspólnik, aż wreszcie w 1818 roku rozpoczął prowadzenie własnej księgarni, położonej w Rynku Głównym 13.

Ambroży nie poprzestał jednak na sprzedawaniu książek: w przeciwieństwie do niektórych swoich kolegów po fachu czytał niektóre sprzedawane przez siebie egzemplarze, zainteresował się szczególnie historią Krakowa i gorąco ją umiłował. Kiedy zgromadził spory majątek, w 1837 roku zamknął księgarnię i poświęcił się własnym badaniom i dalszej twórczości. Był zbieraczem wszechstronnym, a jego mieszkanie zatłoczone było książkami, rękopisami, okazami archeologicznymi i zoologicznymi, rycinami oraz medalami. Nauczył się też kilku języków obcych, m.in. łaciny i staroniemieckiego, przydatnych w poszukiwaniach archiwalnych.

Oczytanie oraz wykonywany przezeń zawód księgarza-antykwariusza zaowocowały ożywionymi kontaktami z kulturalnym światkiem krakowskich artystów, uczonych, pisarzy oraz kolekcjonerów książek, co pozwoliło Grabowskiemu na dostęp do archiwum miejskiego. Wśród ważnych postaci tego czasu, w którymi kontaktował się krakowski księgarz, warto wymienić poetę Kazimierza Brodzińskiego, tłumacza i bibliofila Jacka Przybylskiego czy architekta Feliksa Radwańskiego.

Ze sporządzonych wypisów oraz zgromadzonych w inny sposób materiałów korzystał, pisząc i publikując liczne dzieła dotyczące historii Krakowa. Z jego pomocy korzystali m.in. historyk i dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej Jerzy Samuel Bandtkie, twórca Ossolineum Józef Maksymilian Ossoliński  oraz poeta i biskup krakowski Jan Paweł Woronicz. W trakcie swoich badań w archiwum miejskim w Wieży Ratuszowej ustalił, kto był autorem ołtarza Mariackiego. Był jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych.

Jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na ludowe drzeworyty o których napomknął już w 1841 roku w “Ojczystych spominkach” oraz w wydanych pośmiertnie “Wspomnieniach”, gdzie pisał, że drzeworytnictwo chłopskie nie jest nową gałęzią zarobkowania, lecz „datuje się od czasów dawnych, i że wiejski artysta własną ręką wyroby takowe wytwarza: wyrzyna formę w drzewie, odciski robi za pomocą prostego sposobu, kolorami nawodzi i z rozsprzedażą obiega jarmarki, targi i odpusty, gdzie tylko spodziewa się znaleźć nagromadzenie ludzi”. Był też jednym z  pierwszym, który pisząc o twórcach ludowych grafik, wymieniał ich nawet z nazwiska.

Owocami  długoletniej pracy Ambrożego Grabowskiego są: “Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic”, “Starożytności historyczne polskie…”, “Ojczyste spominki… dyjaryjusze, relacje, pamiętniki i t. d….”, “Dawne zabytki miasta Krakowa”, “Starożytnicze wiadomości o Krakowie, zbiór pism i pamiętników…”, “Skarbniczka naszej archeologii…”, “O ikonografii polskiej”, “Listy króla Władysława IV”, “Krótkie przypowieści dawnych Polaków”.

Umarł 3 sierpnia 1868 roku. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym, w kwaterze 20.

Na jego cześć Władysław Anczyc napisał wiersz (wyryty na nagrobku):

„Spoczywaj w Bogu, starcze,

niech śpią twoje szczątki

w ziemi, z której wystrzela

wieżycami Kraków.

Tyś sędziwego miasta

odgrzebał pamiątki.

Jak je cenić i wielbić,

Tyś uczył rodaków…”[4]

 

“Historyczny opis miasta Krakowa” – czyli jak kiedyś przewodniki pisano

„Z odrodzeniem się ojczyzny ożył razem i chwalebny zapał bliższego poznania jej stolicy starożytnej. Każdy rodak, w naukowym lub innym względzie podróże odbywający, skoro mi drogie pamiątki przeszłości miłe, dni kilka obejrzeniu Krakowa ochotnie poświęca, aby się widokiem odwiecznych wielkości narodowej pomników, których to miasto i okolice jego bogatym są składem, nasycał; a popiołem wielkich naszych królów i bohaterów złożył hołd najtkliwszego uszanowania”[5].

Pierwsze wydanie “Historycznego opisu miasta Krakowa i jego okolic” autorstwa Ambrożego Grabowskiego pochodzi z grudnia 1822 roku . Książka została wydana w Krakowie nakładem drukarni Apolonii Mateckiej, wdowie po Józefie Mateckim[6]. Powstanie przewodnika było spowodowane dużym popytem na taką właśnie książkę w antykwariacie Grabowskiego: „Zaczęli się od r. 1814 pokazywać w Krakowie przyjezdni Polacy spod rządów Rosji i pytali się o opis Krakowa, chcąc w nim znaleźć jakąś wskazówkę w zwiedzaniu starej stolicy całej niegdyś ojczyzny”[7].  Następne wydania pt. Kraków i okolice jego były drukowane w latach 1830, 1836, 1844 i 1864,  każde z nich w trochę innej (poprawionej i rozszerzonej) wersji. W wydaniu drugim swojego przewodnika Ambroży Grabowski podał wiadomość, że autorem ołtarza Mariackiego jest Wit Stwosz, to on też spolszczył nazwisko artysty, ukrywając na początku jego niemieckie pochodzenie.

Od samego początku “Historyczny opis…” był wydawany w małym formacie sextodecimo (ok. 17 x 10 cm), tak aby mógł zmieścić się w kieszeni. Pierwsze wydanie liczy  332 strony oraz ilustracje. Składa się z przedmowy, strony ze spisem rycin i erraty, spisu treści (nazywanego „Regestrem”) oraz XII rozdziałów: “Krotki rys Historyi założenia i wzrostu Miasta Krakowa”, “Wiadomość ogolna o stanie kwitnienia a później upadku M. Krakowa”, “Kronika M. Krakowa”, “Statystyka M. Krakowa z okręgiem”, “Opisanie topograficzne M. Krakowa”, “Akademia Krakowska”, “Zamek krolewski”, “Kościoły M. Krakowa”, “Pałac Biskupow Krakowskich”, “Okolice M. Krakowa”, “Włościanie z okolic Krakowa”, “Rozmaitości”. Na szczególną uwagę zasługuje ten ostatni rozdział, gdzie znajdują się wypisy z prac innych autorów, np. opis Krakowa autorstwa Franciszka Salezego Jezierskiego[8] oraz “Listy” Anny Jagiellonki. Oczywiście przewodnik ten jest bardzo szczegółowy i stanowi nieocenione źródło wiedzy na temat Krakowa i tych zabytków, które przetrwały do dnia dzisiejszego, oraz świadectwo o tych, który przeminęły (jest też wykaz kościołów wyburzonych jeszcze przed powstaniem książki). Dopełniony ilustracjami “Historyczny opis…” stanowi do dziś jeden z najlepszych przewodników po Krakowie. Dlaczego? Ponieważ pozwala zobaczyć miasto, którego już nie ma, pomaga uzmysłowić sobie, jak czas wpływa na tkankę miasta, oraz że warto dbać o materialne i niematerialne zabytki naszej kultury.

Bibliografia:

Janina Bieniarzówna, “Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846”, Wrocław 1950

Ambroży Grabowski, “Historyczny opis miasta Krakowa i jego Okolic”, Kraków 1822

“Słownik pracowników książki polskiej”, red. Irena Reichel, Warszawa 1972

“Kronika Krakowa”, red. Marian J. Michalik et al., Warszawa 1996

 

Strony internetowe (dostęp 20 lipca 2020)

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ambro%C5%BCy_Grabowski

https://polona.pl/item/historyczny-opis-miasta-krakowa-i-iego-okolic,MTMwNjU2OA/3/#info:metadata

https://polona.pl/item/krakow-i-jego-okolice,Njg1NTczODA/4/#info:metadata

https://polona.pl/item/starozytnicze-wiadomosci-o-krakowie-zbior-pism-i-pamietnikow-tyczacych-sie-opisowej-i,Njg1NTczNDg/8/#info:metadata

https://polona.pl/item/wspomnienia-ambrozego-grabowskiego-t-2,OTI5MDUyMDY/4/#info:metadata

https://polona.pl/item/wspomnienia-ambrozego-grabowskiego-t-1,OTI5MDUyMDc/4/#info:metadata

http://www.drzeworyty.pl/fascynacje/ambrozy-grabowski.html

https://encyklopediakrakowa.pl/slawni-i-zapomniani/92-g/1328-grabowski-ambrozy.html

https://ank.gov.pl/wystawy/wolne-miasto-krakow-1815-1846-materialy-z-zasobu-krakowskiego-archiwum/

http://mec.edu.pl/?p=617

[1] Cytat za: https://polona.pl/item/historyczny-opis-miasta-krakowa-i-iego-okolic,MTMwNjU2OA/3/#info:metadata, dostęp 20 lipca 2020, pisownia uwspółcześniona.

[2] Szerzej na ten temat: Sylwester Dziki, “Czasopiśmiennictwo Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815-1846)”, PDF, http://mbc.malopolska.pl/Content/77302/13.pdf, dostęp 20 lipca 2020.

[3] Cytat za: “Kronika Krakowa”, red. Marian J. Michalik i in., Warszawa 1996, s. 151.

[4] Tamże,  s. 216.

[5] Początek przedmowy pierwszego wydania “Historycznego opisu…”, cytat za: https://polona.pl/item/historyczny-opis-miasta-krakowa-i-iego-okolic,MTMwNjU2OA/3/#info:metadata, dostęp 20 lipca 2020, pisownia uwspółcześniona.

[6] Józef Matecki (ur. 1776 w Krakowie, zm. 1819 tamże) – polski drukarz, księgarz, literat, ławnik i rajca miejski, prezydent Krakowa.

[7] Cytat za: “Kronika Krakowa”, dz. cyt., s. 159.

[8] Franciszek Salezy Jezierski herbu Nowina (ur. 1740 w Gołąbkach, zm. 14 lub 24 lutego 1791 w Warszawie) – polski duchowny, kaznodzieja, powieściopisarz, publicysta polityczny i działacz społeczno-oświatowy okresu oświecenia.

 

Artykuł dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Kultura w sieci.

http://www.suszekbooks.com/