Jan Karłowicz, autor „Poradnika dla osób wybierających książki dla dzieci” (1881), charakteryzując „Przesądy w wychowaniu”, „studium pedagogiczne” Walerii Marrené-Morzkowskiej, wskazywał na znaczenie poradników literackiego wychowania domowego. Pisał: „Autorka mogła dać przegląd jeśli nie wszystkich, to przynajmniej większej części książek dziecinnych, tak oryginalnych, jak i tłumaczonych, i dostarczyć w ten sposób wskazówek, o co się starać, a czego należy unikać”. Realizacją formułowanych w publicystyce postulatów były kolejne przedsięwzięcia inspirowane dziełem Karłowicza. Istniejące w drugiej połowie XIX wieku przewodniki, opracowania i katalogi książek dziecięcych Dygasiński oceniał krytycznie: „Rodzice i opiekunowie są częstokroć pozbawieni wszelkich wskazówek, gdy chodzi o wybór pożytecznej książki, zastosowanej do wieku dzieci” – biadał Adolf Dygasiński i sam stworzył własny katalog zalecanych młodemu wiekowi lektur (1884). Był przecież doświadczonym pedagogiem i pisarzem, zaangażowanym we wszystko, co związane z dzieckiem i sferą jego lektur. Negatywną ocenę Dygasińskiego zyskuje szereg utworów, w szczególności fantastyka. „»Kopciuszek« […] dobry jest jako temat do baletu, opery i komedii, ale nie kwalifikuje się jako powieść dla wieku dziecięcego. Tego rodzaju opowieści są resztkami zamierzchłej przeszłości, grubszych obyczajów i mniej delikatnego poczucia moralnego. Zemsta, chytrość i kłamstwo są tu jeszcze bardzo popłatne i cenione”. Podobną ocenę Dygasińskiego zyskują „Przygody Guliwera”: „Słaby rozum dziecka, […] nie pojmując tendencji autora, ponosi szwank konieczny”. Kryteria oceny książki szybko się jednak zmieniają – dwanaście lat później sam ogłosi tom znakomitych „Cudownych bajek” (1896), inicjujących – wraz z „Krasnoludkami…” Konopnickiej – nowe już, modernistyczne tendencje w literaturze. W ciągu zaledwie dwunastu lat przeszedł Dygasiński na pozycje całkowicie odmienne od werbalizowanych w „Katalogu…” pouczeń dla rodziców. W tym samym czasie, gdy Dygasiński ogłasza „Cudowne bajki”, ukazuje się drukiem kolejny adnotowany spis książek zalecanych do dziecięcej lektury, mianowicie „Katalog rozumowany książek dla dzieci i młodzieży” (1895). Preferuje jego autor takie utwory, w których „zamiast nieprawdopodobieństw, mamy […] przygody zupełnie prawdziwe, ludzi rzeczywistych, a więc dobrych i złych”. Zastrzeżenia budzi wciąż jeszcze „Czerwony Kapturek” ze względu na brak spójności tekstu i nielogiczność fabuły; zresztą w ogóle baśnie Grimmów – jako lektura w rękach dziecka – oceniane są negatywnie: „Cel każdej z powiastek jest wprawdzie moralny, występek, zbrodnia ukarane, każda cnota otrzymuje nieraz hojną aż do zbytku zapłatę. Tylko środki, które do osiągnięcia tego celu wiodą, niekiedy rozmijają się z moralnością, dają wyobrażenie o występkach, o których dzieci wcale wiedzieć nie powinny”. Negatywną ocenę tekstów wzmacnia dodatkowo „pierwiastek erotyczny, silnie uwydatniony w niektórych baśniach”. Wciąż zasadniczym punktem odniesienia oceny dzieł są tkwiące w nich implicite treści wychowawcze lub poznawcze. Z tego względu liczne pochwały kieruje się pod adresem prozy historycznej. Jeszcze Dygasiński pisał: „Nie same tylko przygody i podróże należy dawać młodzieży w rękę; nie same tylko książki odnoszące się do zjawisk przyrodniczych kształcą i rozwijają człowieka. Poza tym wszystkim istnieje jeszcze świat ludzki, do którego wprowadza nas historia. Ale historia jest nauką trudną, wymagającą przygotowania. Otóż przygotowania tego rodzaju zasiewają w duszy młodzieńca książki, opracowane dla dzieci w sposób biograficzny, […] spiżowym rylcem niejako zapisują się w duszy młodzieńca i zmuszają go do wytwarzania sobie wcześnie gruntu dla przyjęcia dobroczynnych ideałów, które ludzkość w pochodzie swym wypielęgnowała”. Te dziewiętnastowieczne tradycje okazały się bardzo żywotne przez trzy pierwsze dziesięciolecia XX wieku. Ukazuje się „Katalog podstawowy książek dla bibliotek powszechnych”, następnie opracowany przez Jadwigę Filipkowską-Szemplińską i Marię Gutry „Katalog biblioteki wzorcowej dla dzieci i młodzieży”, ze wstępem Heleny Radlińskiej, wreszcie wydany w roku 1929 „Spis książek poleconych do bibliotek szkolnych”, imponujące rozmiarami i poziomem merytorycznym dzieło przygotowane przez specjalnie w tym celu powołaną komisję, na czele której stał podsekretarz stanu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Komisja oceniła 1015 książek, spośród których do użytku bibliotecznego zakwalifikowała 675. Tryb prac i kryteria ich oceny szczegółowo omawiał regulamin, godzi się przywołać te jego ustępy, które pozwolą oświetlić ukształtowany przez komisję kanon:  § 3. Ocena pod względem wychowawczym: a. Tendencje moralne, narodowe (państwowe), społeczne, naukowe i inne. b. Czy książka nie zawiera rzeczy sprzecznych z uznanemi zasadami i ideałami wychowawczemi? c. Czy książka jest przystosowana do wieku młodocianego (pod względem treści, formy, pojęć, motywów uczuciowych), a w szczególności czy jest interesująco, żywo (z homorem) napisana? d. Czy nie zawiera niedopuszczalnych błędów naukowych? § 4. Ocena pod względem literackim: a. Czy książka jest napisana poprawnie, względnie pięknie, pod względem językowym i literackim? (konstrukcja i forma). Ogólna wartość artystyczna książki. b. O ile książka jest tłumaczeniem lub przeróbką, należy w miarę możliwości określić jej stosunek do oryginału (czy oryginał nie został zniekształcony). § 5. Ocena pod względem formy zewnętrznej: a. Wygląd estetyczny książki, ilustracje (Uwaga: ilustracje oceniać należy także pod względem przystosowania do wieku czytelników).b. Staranność korekty. § 6. Ocena pod względem higienicznym: Czy książka odpowiada wymaganiom higieny czytania? § 7. Ocena pod względem trwałości. § 8. Czy referent miał sposobność zauważyć stosunek młodzieży do książki? Tak określone kryteria zastosowano przy podziale książek na oceny: K (konieczna), P (pożądana), D (dozwolona). Książek nie zalecanych nie uwzględniono. Pozycje określone jako konieczne stworzyły listę kanoniczną. Obejmuje ona literaturę piękną, a także książki popularyzujące wiedzę, „książki etyczne i religijne”, czasopisma. Kanon literatury pięknej ukształtowany został następująco: Grupa I (7-9 lat): • M. Konopnicka: „Filuś, Miluś i Kazia”, „ Na jagody”, „ O Janku wędrowniczku” Grupa II (9-11 lat): • W. Haberkantówna: „Śmietnik” • M. Konopnicka: „Książka Tadzia i Zosi”, „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” Grupa III (11-13 lat) • E. Amicis: „Serce” • Anczyc (Defoe): „Przypadki Robinsona Kruzoe” • Selmer Gjems: „Nad dalekim, cichym fiordem” • Montgomery: „Ania z Zielonego Wzgórza” • Ostrowska: „Bohaterski Miś, czyli przygody pluszowego niedźwiadka na wojnie” • H. Sienkiewicz: „W pustyni i w puszczy” • H. Sienkiewicz: „Z puszczy amerykańskiej” • J. Sveenson: „Czółnem przez morze” • M. J. Zaleska (wg Coopera): „Mieszkaniec puszczy” Grupa IV (13-15 lat) • J. Bandrowski: „Na polskiej fali” • K. Dickens: „Opowieść wigilijna” • R. Kipling: „Księga dżungli”, „Druga księga dżungli” • M. Konopnicka: „Dym”, „Hrabiątko. Jak Suzin zginął”, „Nasza szkapa”, „W Winiarskim froncie” • W. Łoziński: „Oko Proroka” • J. Mączka: „Starym szlakiem” • E. Orzeszkowa: „Romanowa” • B. Prus: „Anielka”, „Antek”, „Cienie. Z legend dawnego Egiptu”, „Na wakacjach. Katarynka” • W. Reymont: „Ave Patria. Los Toros”, „Z ziemi chełmskiej” • M. Rodziewiczówna: „Dewajtis”, „Lato leśnych ludzi” • H. Sienkiewicz: „Bartek Zwycięzca”, „Stary sługa”, „Wspomnienie z Maripozy. Jamioł. Organista z Ponikły”, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”, „Z puszczy amerykańskiej” • K. Tetmajer: „Ksiądz Piotr” • M. J. Zaleska: „Mieszkaniec puszczy” • S. Żeromski: „Echa leśne”, „Syzyfowe prace” Wśród pozycji ocenionych jako „konieczne” brakuje wielu utworów, m.in. baśni …