W ramach cyklu “Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach…” prezentujemy artykuły o ważnych dla polskiej kultury książkach i ich twórcach. Tym razem Stanisława Lema “Cyberiada”.
Żył raz pewien wielki pisarz-futurolog, który, nie ustając, wymyślał historie niezwykłe i najdziwniejsze stwarzał opowieści…[1] Nazywał się Stanisław Lem. Mimo że jego twórczość porusza wiele tematów natury naukowo-filozoficznych – takich jak rozwój nauki i techniki, miejsce człowieka we wszechświecie, możliwość porozumienia się istot inteligentnych – czy wreszcie natury ludzkiej jako takiej oraz zawiera wiele odniesień do stanu współczesnego Lemowi społeczeństwa, bardzo często szufladkuje się go jako pisarza science-fiction ze wszystkimi konsekwencjami takiej klasyfikacji[2].
Oczywiście, dzięki wielu miłośnikom jego twórczości Lem pozostaje w Polsce popularnym pisarzem, a jego książki doczekały się wielu wznowień. Z inicjatywy Krakowskiego Biura Festiwalowego powstaje w Krakowie Centrum Literatury i Języka Polskiego „Planeta Lem”. Jednocześnie pozostaje on jednym z najczęściej tłumaczonych polskich pisarzy, zdobywając rzesze fanów na całym świecie (w tym kontekście możemy wymienić np. pisarza Neila Gaimana). Część olbrzymiej spuścizny literackiej doczekała się również ekranizacji, np. dwóch, pochodzących z różnych epok i kręgów, adaptacji “Solaris”: radzieckiej w reżyserii Andrieja Tarkowskiego (1972) i amerykańskiej Stevena Soderbergha (2002).
Twórczość literacka
Stanisław Herman Lem urodził się 12 września 1921 roku we Lwowie[3] jako syn wziętego laryngologa Samuela Lehma i Sabiny Woller (swoje dzieciństwo wspomina w autobiograficznej książce “Wysoki Zamek”, 1966, wyd. rozszerzone 1975). Ukończył II Państwowe Gimnazjum im. Karola Szajnochy i planował rozpocząć studia na Politechnice Lwowskej, jednak w okupowanym przez wojska radzieckie Lwowie okazało się to niemożliwe. Dostał się na studia medyczne. W 1946 cała jego rodzina przeniosła się do Krakowa, gdzie Stanisław mieszkał do końca życia (zm. 27 marca 2006), z krótką przerwą na pobyt w Berlinie i Wiedniu (1982–1988).
Mimo że kariera literacka Lema zaczęła się wcześniej[4], jego debiutem książkowym była wydana w 1951 roku powieść “Astronauci” (Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”). Kolejne powieści fantastyczno-naukowe jego autorstwa to: “Obłok Magellana” (1955), “Eden” (1959), “Pamiętnik znaleziony w wannie” (1961), “Powrót z gwiazd” (1961), “Solaris” (1961), “Niezwyciężony” (1964), “Głos Pana” (1968), “Wizja lokalna” (1982), “Fiasko” (1987) i “Pokój na Ziemi” (1987). Był również autorem trylogii “Czas nieutracony” (1955) oraz cyklu groteskowych opowiadań fantastyczno-naukowych: “Dzienniki gwiazdowe” (1957), “Księga robotów” (1961), “Bajki robotów” (1964), “Cyberiada” (1965), “Opowieści o pilocie Pirxie” (1968). Pisał recenzje nieistniejących książek (“Doskonała próżnia”, 1971), a także wstępy do nieistniejących dzieł (“Wielkość urojona”, 1973). Jest autorem zbiorów esejów, felietonów i publicystyki literackiej, w tym: “Wejście na orbitę” (1962), “Summa technologiae” (1964), “Filozofia przypadku. Literatura w świecie empirii”(1968), “Fantastyka i futurologia” (1970), “Rozprawy i szkice” (1975).
“Cyberiada”
Omówienie całej twórczość Mistrza to materiał na (niejedną) dobrą książkę![5] My zamierzamy się skupić na jednym zbiorze opowiadań, który sam Lem uważał za swoje szczytowe osiągnięcie. Książka zatytułowana “Cyberiada” po raz pierwszy ukazała się w roku 1965 nakładem Wydawnictwa Literackiego. Głównymi bohaterami są wybitni konstruktorzy Trurl i Klapaucjusz, obok Ijona Tichego ulubieni bohaterowie Stanisława Lema. Stanisław Grochowiak podsumował “Cyberiadę” jako “baśnie filozoficzne”, w których literacki kunszt jest połączony z filozoficzną alegorią, śmiało wytrzymującą porównanie z klasyką fantastyki filozoficznej. Jednak jeśli kogoś filozofia nic a nic nie obchodzi, może czytać “Cyberiadę” wyłącznie dla niezwykłych przygód dwóch robotów-konstruktorów: wybuchowego Trurla i sceptycznego Klapaucjusza. Opowiadania są świetne od strony fabularnej. Akcja szybka i pełna zaskakujących zwrotów. Nie można jednak zaprzeczyć, że główni bohaterowie dokonują pełnego przeglądu filozoficznych zainteresowań Lema.
W roku 1967 drugie wydanie, oznaczone jednak jako pierwsze – bez ilustracji, za to z większością “Bajek robotów”. W wydaniu trzecim poszerzonym z roku 1972 doszły ilustracje Daniela Mroza, wielkiego artysty, grafika, scenografa i rysownika.
Genialny ilustrator
Daniel Mróz urodził się 3 lutego 1917 w Krakowie, jako drugi syn dziennikarza krakowskiego Stanisława Mroza, redaktora przedwojennego krakowskiego IKAC-a (Ilustrowany Kurier Codzienny); zmarł 21 stycznia 1993. Należał do Grupy Krakowskiej. Zaraz po ukończeniu studiów na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych związał się z „Przekrojem”, dla którego pracował do 1978 roku. Współpracował z wieloma czasopismami („Młody Technik”, „Zebra”). Zajmował się plakatem, scenografią oraz grafiką książki (tworzył ilustracje oraz projektował okładki i obwoluty oraz typografię). Jego prace posiadały własny, oryginalny styl. Cechowały je surrealizm i groteskowość. Ilustracje Mroza wywarły wpływ na pokolenie czytelników takich autorów jak Stanisław Lem i Sławomir Mrożek. Styl tych prac związał się nierozerwalnie z ilustrowaną prozą i dlatego niejednokrotnie były one powtarzane w zagranicznych wydaniach tych książek. Daniel Mróz jest wymieniany we wszystkich ważnych światowych almanachach grafików.[6]
Pokrótce o Grupie Krakowskiej
Na początku lat 30. w Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych kilkoro studentów zafascynowanych najnowszymi osiągnięciami światowej i polskiej awangardy artystycznej i teatralnej założyło tzw. Grupę Krakowską. Byli to: Maria Jarema, Jonasz Stern, Henryk Wiciński, Janusz Woźniakowski, Leopold Lewicki i Andrzej Stopka. Grupa zyskiwała kolejnych członków. Pierwsza oficjalna wystawa Grupy Krakowskiej odbyła się w 1933 roku. Nigdy nie ujednolicono kierunku artystycznego, czerpali inspiracje z kubizmu, ekspresjonizmu, surrealizmu. Łączył ich sprzeciw wobec tradycyjnych metod nauczania na kierunkach artystycznych, a także wobec młodopolskiego modelu artysty. Chcieli wyjść poza utworzone ramy wizerunku artysty. Założyciele grupy należeli do Komunistycznej Partii Polski, a także do działającej na uczelni komórki Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, przez co byli szykanowani przez władze uczelni. Ich prace usuwano z wystaw, otrzymywali naganne, niektórzy członkowie musieli opuścić uczelnię. Grupa działała do 1937 roku. Mimo zawieszenia działalności grupy członkowie dalej się rozwijali, tworzyli, współpracowali ze sobą. W latach 1942-1944 działał Podziemny Teatr Eksperymentalny, któremu przewodził Tadeusz Kantor. Przedstawienia odbywały się w prywatnych mieszkaniach. W 1956 Tadeusz Kantor założył teatr Cricot 2 nawiązując do przedwojennej działalności Józefa Jaremy. Po dwudziestu latach przerwy Grupa Krakowska wznowiła swą działalność. Jej skład tworzyli m.in. Daniel Mróz, Janina Kraupe-Świderska, Jerzy Tchórzewski, Adam Marczyński, Andrzej Pawłowski, Karol Pustelnik, Marek Piasecki, Marian Warzecha, Teresa Rudowicz, Wojciech Krakowski, a z czasem także m.in. Julian Jończyk, Janusz Tarabuła, Danuta Urbanowicz, Witold Urbanowicz, Jerzy Wroński, Jan Tarasin, Jerzy Bereś, Wanda Czełkowska, Maria Stangret, Maria Pinińska-Bereś oraz kompozytorzy Bogusław Schaeffer, Zygmunt Walaciński i inni.
Czy “Cyberiada” mogłaby powstać w innym mieście niż Kraków?
Bibliografia:
Bożenna Stokłosa, “Polskie życie artystyczne w latach 1945-1960”, red. Aleksander Wojciechowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992
https://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-lem
https://pl.wikipedia.org/wiki/Daniel_Mr%C3%B3z, dostęp 21 lipca 2020
https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Lem
Janusz R. Kowalczyk, Stanisław Lem „Cyberiada”, https://culture.pl/pl/dzielo/stanislaw-lem-cyberiada
Lem w oczach krytyki światowej, wybór opracowanie Jerzy Jarzębski, Kraków 1989
Maria Kosińska, “Polskie życie artystyczne w latach 1915–1939”, red. Aleksander Wojciechowski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974
Stanisław Lem, “Cyberiada”, Kraków 1972
Stanisław Lem, “Wysoki Zamek”, Warszawa 2009
Wojciech Orliński, “Co to są sepulki? Wszystko o Lemie”, Kraków 2007.
[1] Nawiązanie do pierwszego zdania opowiadania “Trzej Elektrycerze”.
[2] Mimo niezwykłej popularności gatunków takich jak fantasy i science-fiction, pisarzy wybierających te gatunki literackie bardzo często traktuje się jako „gorszych” lub „mniej wartościowych”. Nie popieramy tego żadnymi badaniami, a jedynie opiniami jakie zdarza nam się słyszeć. Opinie takie są oczywiście krzywdzące i się z nimi w większości przypadków nie zgadzamy.
[3] Bardzo rozbudowane artykuły na temat życia i twórczości Stanisława Lema można znaleźć na stronach https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Lem oraz https://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-lem.
[4] “Człowiek z Marsa”, powieść powstała jeszcze w czasie wojny i drukowana w odcinkach w katowickim tygodniku “Nowy Świat Przygód”, 1946.
[5] Wojciech Orliński, “Co to są sepulki? Wszystko o Lemie”, Kraków 2007.
[6] Ilustracje Daniela Mroza https://przekroj.pl/archiwum/autorzy/daniel-mroz/?page=1
Artykuł dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Kultura w sieci.
W ramach cyklu dostępne są również artykuły o “Akademii Pana Kleksa” , o “Elementarzu” Mariana Falskiego i o “O krasnoludkach i sierotce Marysi” Marii Konopnickiej, “Sklepy cynamonowe” i “Sanatorium pod Klepsydrą” Andrzeja Sapkowskiego saga o Wiedźminie.
Następna odsłona już za tydzień.
