Jaki wpływ na siłę demokracji w Ukrainie ma czytelnictwo, jak czytanie rozwija mózg ludzki, oraz w jaki sposób budować strategie jego upowszechniania? Na te i inne pytania odpowiadali uczestnicy konferencji zorganizowanej przez Fundację Powszechnego Czytania podczas Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie pod tytułem „Czytelnictwo to Demokracja” – Literacy for Democracy International Conference.
Prelegenci z Ukrainy, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Polski przedstawiali kolejno różne perspektywy, w trzech językach, z tłumaczeniem symultanicznym na pozostałe, łączeniami na żywo z Kijowem, Bostonem i Los Angeles.
Nagranie całej konferencji jest dostępne po ukraińsku, polsku i angielsku na www.fpc.org.pl/literacy-for-democracy.
Z poziomu Pałaców prezydenckich
Konferencję otworzyło przesłanie Małżonki Prezydenta RP Agaty Kornhauser-Dudy o znaczeniu czytania dla edukacji. Pierwsza Dama podkreśliła, że jako nauczycielka miała okazję obserwować dynamiczny rozwój dzieci dzięki czytaniu. Olga Budnyk, członkini zespołu doradców prezydenta Wolodymyra Zelenskiego, w połączeniu na żywo z Kijowem, podkreśliła strategiczne znaczenie myślenia o edukacji w kontekście przyszłości Ukrainy.
Historia nauczycielką
Oleksandr Tkaczenko, Minister Kultury Ukrainy, podkreślił, że krytyczne myślenie i umiejętność poddawania informacji racjonalnej ocenie, zdolność do niezależnego myślenia to fundamenty demokracji. – Z każdą przeczytaną książką stajemy się innymi ludźmi; czytajmy zatem dla demokracji! – zachęcał. Jedynym polskim prelegentem był dr Tomasz Makowski, dyrektor Biblioteki Narodowej, który wygłosił mocne przemówienie osadzone w historii Polski, pokazując jak strata 70% zasobów bibliotecznych w czasie drugiej wojny światowej kładzie się cieniem na czytelnictwie w Polsce do dziś. – Ludzie, wspólnoty i organizacje potrzebują powszechnego i równego dostępu do książek, by rozwijać się społecznie, edukacyjnie, kulturowo, ekonomicznie i w duchu demokracji. – podkreślił.
Dojmujące zestawienie
Oleksandra Koval, Dyrektor Ukraińskiego Instytutu Książki, przedstawiła strategię podniesienia czytelnictwa w Ukrainie. Zaimponowała słuchaczom klarownością wizji, przedstawiła jednak zatrważające dane: 500 zniszczonych bibliotek, tylko 130 działających księgarni w całej Ukrainie.Według wyliczeń, sto milionów euro to budżet potrzebny na wdrożenie strategii, Ukraińcy dysponują dwoma milionami… brakuje 98% budżetu. Mocnym zderzeniem z tym smutnym obrazem była prezentacja Fiony Evans, Dyrektor ds. współpracy ze szkołami, członkini zespołu zarządzającego National Literacy Trust (największej proczytelniczej organizacji pozarządowej w Wielkiej Brytanii). Evans przedstawiła imponujące działania NLT, w tym szczególnie projekt Business Literacy Pledge, czyli Deklarację Biznesu dla Czytelnictwa, w którym uczestniczy blisko 100 firm z wielu branż. Zaskoczeniem był projekt firmy Lancome „Write her Future” [Napisz jej przyszłość], w którym firma szkoli kobiety z czytania i pisania jako kompetencji przyszłości. – Sprawiedliwość społeczna wymaga od nas działania na rzecz czytelnictwa. To jest wyrównywanie szans. Musimy zaangażować się wszyscy: sektor publiczny, prywatny i pozarządowy: razem. – zakończyła bardzo dobitnie Fiona Evans.
Prawo do czytania
List do uczestników konferencji skierował Margaritis Schinas, wiceprezydent Komisji Europejskiej. Czytamy w nim między innymi: „Kultura ukraińska jest szczególnym celem rosyjskiej agresji – od początku inwazji setki miejsc kultury zostało zniszczonych lub uszkodzonych. To nie jest strata uboczna – to celowa próba zniszczenia bogatego dziedzictwa architektonicznego i kulturowego, które należy do Ukrainy, jej mieszkańców, jej narodu oraz ukraińskiej – i europejskiej – tożsamości. Dostępność edukacji, zachowanie wolności słowa, ekspresji kulturalnej i artystycznej oraz ochrona dziedzictwa kulturowego Ukrainy jest zatem szczególnym przedmiotem wsparcia Ukrainy przez Unię. Zwycięstwo w tej wojnie to znacznie więcej niż tylko kwestia siły militarnej. Strata będzie już zbyt wielka, jeśli nie uda nam się ochronić przeszłości Ukrainy – poprzez jej kulturę – ani przyszłości Ukrainy – poprzez edukację jej młodzieży”. Mocnym dopowiedzeniem było przesłanie Dr Joerga Maasa, prezesa Stiftung Lesen, największej niemieckiej organizacji pozarządowej w dziedzinie czytelnictwa. – Czytanie to niezbywalne prawo człowieka we współczesnej demokracji – powiedział dobitnie Dr Maas.
Mózg dziecka jest jak komputer
– Mózg dziecka jest jak komputer – im więcej będzie miał danych, tym więcej wytworzy połączeń i tym mądrzejszy będzie. – Takie zdanie wygłosił na początku swojego wystąpienia kolejny prelegent, profesor Barry Zuckerman, słynny amerykański pediatra, twórca organizacji Reach Out And Read. Co więcej – stymulacja mózgu przez czytanie z rodzicem przyczynia się do utrzymania większych liczby połączeń synaptycznych. Badania udowodniły, że liczy się liczba słów, na które dziecko jest „wystawione” dzięki czytaniu ale także, co bardzo ważne – rozmowa z rodzicem wokół książki. – Kiedy dzieci czytają książki z kimś, kogo kochają, nauczą się kochać książki, a to pierwszy krok do czytania. – podkreślił profesor Zuckerman i opowiedział o swojej pracy w Bangladeszu, z rodzicami, których nie rozumiał, którzy nie potrafili czytać – a mimo wszystko byli w stanie cieszyć się z dzieckiem wspólną chwilą nad książką i tym samym stymulować jego mózg. Zuckerman zakończył podkreślając, że dzieci, które przeżyły katastrofy potrzebują ponad wszystko trzech rzeczy: uwagi rodzica, jego bliskości, oraz powtarzalnych rytuałów codzienności – to wszystko można dać dziecku dzięki wspólnemu czytaniu.
Współpraca zmieniająca świat
– Rozmowa, którą dziś prowadzimy jest absolutnie kluczowa w kontekście przyszłości nas wszystkich, jesteśmy zaszczyceni mogąc brać w niej udział – Cassie Chadderton, szefowa World Book Day, poruszyła słuchających od pierwszych słów. Następnie przedstawiła bezprecedensowe zasięgi, które osiąga jej organizacja dzięki współpracy całej branży. 80% wszystkich dzieci mieszkających w Wielkiej Brytanii uczestniczyło w obchodach Światowego Dnia Książki 2022 roku organizowanych przez World Book Day. Chadderton podkreśliła, że ich misją jest budowanie czytania w oparciu o zabawę i przyjemność – tylko takie podejście może budować czytelników na trwałe.
Zburzone szkoły w Ukrainie
W mocnym kontraście do sytuacji brytyjskiej, prezentacja Anny Novosad, byłej minister Edukacji, obecnie szefowej fundacji SavED, pokazała uczestnikom dojmujące zdjęcia zburzonych szkół, dzieci uczących się w schronach, w metrze, przy świecach. Blisko trzy i pół tysiąca szkół w Ukrainie jest kompletnie lub częściowo zrujnowanych. Potrzeby są olbrzymie.
A na koniec: Wojownik czytania
Przedstawicielka neuro-nauki, profesor Maryanne Wolf z UCLA (University of California, Los Angeles) rozpoczęła swoją prezentację po 17:00 czasu polskiego, ale pasja, z jaką opowiedziała o wpływie czytania na rozwój mózgu i demokracji rozbudziła wszystkich potencjalnie zmęczonych wielogodzinnym słuchaniem. Profesor Wolf podkreśliła żarliwie, że czytanie jest prawem człowieka; pokazała jak czytanie zmienia kolejno mózg człowieka, życie indywidualne każdego z nas, co za tym idzie społeczność i jej przyszłość. – Czytanie buduje w naszych mózgach obwód czytelniczy w oparciu o starsze struktury lingwistyczne i poznawcze – i w ten sposób zmienia przyszłość gatunku homo sapiens. – podkreśliła profesor Wolf. – Opowieści o zwierzątkach czy inne bajki to fundament rozwoju empatii – to swoiste laboratorium moralne, w którym dzieci uczą się jak żyć z innymi. Dzieci, którym opiekunowie czytają od małego stają się głębokimi czytelnikami. Głębokie czytanie [deep reading] jest esencją budującą demokrację.
Profesor Wolf pokazała też umiejętności, które kształcimy czytając z dzieckiem od małego, i które składają się na głębokie czytanie: wiedza o kontekście opisywanej sytuacji; umiejętność empatii i percepcji sytuacji z różnych perspektyw; analiza krytyczna, myślenie fabułą, dedukcja, indukcja, dostrzeganie analogii, wyobraźnia, zrozumienie i refleksja. – Jest obowiązkiem nas wszystkich – dodała mocno – by przez czytanie dzieci uczyły się oceniania prawdy. Umiejętność ewaluacji prawdy nigdy nie była tak ważna jak dziś: prawda jest dziś oblężona, dezinformacja jest używana codziennie do manipulowania ludźmi, we wszystkich krajach. Nigdy nie myślałam, że moja praca jako kognitywistki może mieć wpływ na demokrację. Ale dziś nazywam się „wojownikiem czytania” [Reading Warrior]! Bo naprawdę MUSIMY mieć myślących współobywateli.
Konferencję moderowała jej inicjatorka, Maria Deskur, prezes Fundacji Powszechnego Czytania.
– Jesteśmy zachwyceni: wszystko się udało, łączenia zadziałały, słuchało nas na żywo prawie 700 osób w Ukrainie, dostaliśmy gratulacje od słuchaczy z Komisji Europejskiej, Bułgarii i dziennikarzy z USA. To wszystko daje nadzieję, że nasze podstawowe przesłanie, czyli zwrócenie uwagi na konieczność inwestycji w czytelnictwo i edukację w Ukrainie już dziś – by już dziś formować przyszłych obywateli i demokratycznych liderów – pójdzie w świat i nie pozostanie bez reakcji. Bo to był przecież cel. – podkreśliła Deskur.
Nagranie całej konferencji jest dostępne po ukraińsku, polsku i angielsku na www.fpc.org.pl/literacy-for-democracy .
Partnerami konferencji byli Ukraińskie Ministerstwo Kultury, Ukraiński Instytut Książki, Ukraińskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy, Narodowe Centrum Kultury, Federation of European Publisjers, EURead, World Book Day, Międzynarodowe Targi Książki w Warszawie, Polska Izba Książki, Vsesvit, Cammit Kniha, SavED, National Literacy Trust, Stiftung Lesen, Klub Inteligencji Katolickiej i Legimi.
Patronatem honorowym konferencję objęli: Prezydent Warszawy oraz Biblioteka Narodowa
Konferencję zorganizowała Fundacja Powszechnego Czytania. www.fpc.org.pl Misją Fundacji Powszechnego Czytania jest podnoszenie umiejętności czytania i pisania jako środka do lepszego, bardziej integracyjnego i otwartego społeczeństwa, a także silniejszej i bardziej innowacyjnej gospodarki i demokracji.
