Europejskie organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi intensyfikują obecnie działania na polu licencjonowania w edukacji, żeby za swoim pośrednictwem zapewnić instytucjom oświatowym i naukowym jak najszerszy odpłatny dostęp do chronionych treści. Podczas gdy OZZ w krajach Europy Zachodniej starają się obecnie przede wszystkim o dostosowanie istniejących już systemów licencyjnych do oferowania szkołom i uniwersytetom treści cyfrowych, w Polsce sprawny system licencjonowania w edukacji wymaga budowy od podstaw. Przeszkodę stanowi zbyt szeroki wyjątek dozwolonego użytku publicznego w edukacji zawarty w art. 27 ustawy o prawie autorskim, ograniczający możliwość działania OZZ na tym polu, podczas gdy w wielu innych krajach pierwsze licencje OZZ dla szkół i uczelni powstawały już w latach 80. XX wieku. Polska licencja ustawowa na rzecz podmiotów edukacyjnych z art. 27 pr. aut. ma szeroki zakres i nie przewiduje wynagrodzenia do posiadaczy praw autorskich. Objęte są nią szkoły publiczne i prywatne, uczelnie wyższe i instytuty naukowe, za wyjątkiem instytucji, które szkolenia prowadzą jedynie sporadycznie. Wyjątek umożliwia korzystanie w celach edukacyjnych lub w celu prowadzenia własnych badań z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzanie w tym samym celu egzemplarzy fragmentów tych utworów. Wykorzystanie takich egzemplarzy może być jedynie nieodpłatne. Gdyby było inaczej, mielibyśmy do czynienia z pogwałceniem art. 35 pr. aut., który wyznacza granicę dozwolonego użytku, niemogącego naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Przepis ten zapewnia formalnie zgodność polskiego systemu z międzynarodowym prawem autorskim, głównie z Konwencją berneńską. Pozostaje jednak zadać pytanie, czy objęcie wynagrodzeniem na rzecz właścicieli praw autorskich w ramach dozwolonego użytku publicznego jedynie wykorzystywania fragmentów utworów lub drobnych utworów w antologiach, podręcznikach i wypisach (art. 29 pr. aut.) zapewnia odpowiednią równowagę interesów właścicieli praw i użytkowników. Poza tym, co równie istotne, art. 27 pr. aut. w obecnym brzmieniu nie zawiera wyraźnego ograniczenia zakresu dozwolonego na jego podstawie kopiowania. Problem licencjonowania w edukacji rozpatrywany jest od pewnego czasu przez World Intellectual Property Organization (WIPO). W lipcu w Genewie odbędzie się 24. sesja WIPO Standing Committee on Copyright and Related Rights poświęcona wyjątkom w prawie autorskim ustanowionym na rzecz instytucji edukacyjnych i badawczych. Kontynuowana będzie rozpoczęta w ubiegłym roku dyskusja na temat konstrukcji legalnego korzystania z dzieł dla zilustrowania nauczania (illustration for teaching), pod warunkiem, że korzystanie takie jest zgodne z przyjętym zwyczajem (fair practice). Wyjątki dotyczące dozwolonego użytkowania utworów przez szkoły i uczelnie przewidują nierzadko wynagrodzenie dla właścicieli praw, np. w Szwecji, Norwegii, Holandii i Islandii, gdzie funkcjonują licencje ustawowe z obowiązkowym pośrednictwem OZZ, obejmujące również materiały cyfrowe. W innych krajach licencje dość długo obejmowały jedynie tradycyjne kopiowanie na papierze. Najczęściej wyjątkami objęte są wszelkie instytucje edukacyjne, z możliwością korzystania z materiałów zarówno przez uczniów, jak i nauczycieli. W większości krajów europejskich, niezależnie od odpłatności lub jej braku, czy też wprowadzenia obowiązkowego pośrednictwa OZZ, wyjątek dla edukacji jest wyraźnie ograniczony. Islandzkie prawo mówi w tym kontekście o rozdziałach większych dzieł, słowackie – o krótkich fragmentach utworów, a austriackie – o racjonalnie uzasadnionych fragmentach. Niektóre ustawodawstwa przewidują także dalsze ograniczenia działania licencji ustawowej, np. do uczestników konkretnego kursu, lub wyłączenie z zakresu wyjątku utworów pierwotnie i wyłącznie przeznaczonych do celów edukacyjnych (Hiszpania, Niemcy). W większości przypadków przepisy skonstruowane są tak, że obowiązkowo trzeba wskazać źródło materiałów, a użytek musi być niekomercyjny. Bardzo ważne na etapie wypracowywania praktycznych …