Popularyzacja literatury dla dzieci i młodzieży przez księgarzy, by mogła zasłużyć na opinię dobrze prowadzonej, wymaga udzielenia sobie odpowiedzi na dwa wcześniej postawione pytania: co (czyli jakie książki) i jak chcemy promować. Oba te zagadnienia są niezwykle obszerne i jednoczesne ich omówienie przekroczyłoby granice cierpliwości redakcji. Zacznijmy więc od próby odpowiedzi na pytanie pierwsze, drugie pozostawiając do kolejnego numeru.

Co promować?

Co promować ? to w istocie kwestia budowania odpowiedniego asortymentu, który w równej przynajmniej mierze szanowałby potrzeby środowiska, jak i wartość książek sprzedawanych w księgarniach.

Informacja o książkach dostępnych na rynku jest dziś łatwo dostępna i powszechna, wręcz mamy kłopot z jej nadmiarem. W Internecie znaleźć można każdą publikację obecną, przeszłą i przyszłą. Ale jak dalece można zaufać każdej z tych informacji? Warto posiąść umiejętność odróżniania informacji handlowej producenta czy dystrybutora od obiektywnej opinii o produkcie. Z pomocą powinny pospieszyć księgarzom źródła informacji zawierające opinie.

W wydanej w 1975 roku pracy pt. ?Współczesna polska krytyka literatury dla dzieci i młodzieży. Jej typy, funkcje i powinności? prof. Halina Skrobiszewska zwracała uwagę na nikłą liczebność wypowiedzi poświęconych książkom dziecięcym na tle pozostałych omówień literatury ? w prasie na przykład stanowiły one ok. 3 proc. zawartości krytyki dla dorosłych. I tak mniej więcej zostało do dziś. Znawcy literatury dla młodych czytelników ? Joanna Papuzińska, Dorota Simonides, Stanisław Frycie, Ryszard Waksmund, Gertruda Skotnicka, Bogusław Żurakowski, Janusz Dunin, Barbara Tylicka, Alicja Baluch, Zofia Beszczyńska czy Grzegorz Leszczyński, by poprzestać na tych nazwiskach ? nadal wskazują na niedostatek tekstów krytycznych. Podczas ogólnopolskiej konferencji nt. ?Dziecko i książka?, zorganizowanej przez Bibliotekę Narodową w 2003 roku, Grzegorz Leszczyński skonstatował lepszą niż kiedykolwiek sytuację książki dziecięcej w Polsce w początku XXI stulecia, ale zarazem wskazywał na niebezpieczeństwa, jakie nieprzygotowanemu klientowi dokonującemu zakupu w księgarniach grożą wskutek zalewu miernoty. Księgarz może swoją aktywną, dobrą pracą temu zalewowi przeciwdziałać.

Potrzebne informacje

Profesjonalni pośrednicy, a do nich powinni się księgarze zaliczać, znajdą potrzebne informacje w wielu źródłach, internetowych i tradycyjnych, drukowanych. Krytyczne omówienia zamieszcza prasa codzienna, ogólnopolska i regionalna, czasopisma poświęcone dziecku i wychowaniu (w swoich wydaniach elektronicznych i papierowych), serwisy internetowe o książkach, strony internetowe organizacji i instytucji kulturalnych (tu zwracam uwagę na informacje o książkach dla dzieci serwowane przez Instytut Książki), wreszcie prasa fachowa. Nauczmy się z tych wszystkich źródeł systematycznie korzystać, a dostrzeżemy ich rozmaitość i przydatność dla siebie, nauczymy się, w jakim stopniu można na ich osądach polegać.

Najstarszą tradycję na polu krytyki literatury dla dzieci i młodzieży mają ?Nowe Książki?, pismo, które ukazuje się nieprzerwanie od roku 1949. Głównym obowiązkiem redakcji jest zamieszczanie recenzji nowych, ukazujących się na rynku księgarskim publikacji książkowych. Autorami tekstów krytycznych są specjaliści: literaturoznawcy, znakomici edytorzy potrafiący spojrzeć na książkę dla dziecka nie tylko pod kątem wartości tekstu literackiego (niezastąpiona Hanna Lebecka), krytycy literaccy i jednocześnie encyklopedyści tej literatury (Barbara Tylicka, zarazem autorka ? we współpracy z Grzegorzem Leszczyńskim ? ?Słownika literatury dziecięcej i młodzieżowej?). Obok recenzji ukazują się również materiały publicystyczne poświęcone czytelnictwu książek wśród dzieci, działalności instytucji na rzecz książki dziecięcej, rynkowi książki. Krótszy stażem, ale niepomierny w zasługach jako źródło informacji jest ?Guliwer? ? czasopismo poświęcone wyłącznie literaturze dziecięcej. Założone zostało w roku 1991 jako dwumiesięcznik przez prof. Joannę Papuzińską i Marię Marjańską-Czernik, przeznaczone jest dla szerokiego grona odbiorców mających zawodowy kontakt z książką dla dzieci ? czyli do nauczycieli (także akademickich, kształcących przyszłych pedagogów i bibliotekarzy), pracowników bibliotek, wydawców, księgarzy, twórców (pisarzy, ilustratorów), krytyków literackich, badaczy literatury dla dzieci i młodzieży, a wreszcie do rodziców pragnących zapewnić swoim dzieciom wartościową lekturę. Celem pisma jest upowszechnianie wiedzy o literaturze dla dzieci i jej twórcach, o rynku książki dziecięcej, metodach upowszechniania czytelnictwa, nowoczesnych formach promocji książki. Na jego łamach systematycznie omawiane są nowości rynku księgarskiego, prezentowane formy pracy z książką w różnych środowiskach; tu ukazują się wywiady z pisarzami, ilustratorami, wydawcami, artykuły naukowe poświęcone miejscu książki dla dziecka w kulturze, problemom czytelnictwa itp. W 1992 roku dwumiesięcznik został wyróżniony międzynarodową Nagrodą im. Janusza Korczaka. Dwa lata później pismo razem z Fundacją ?Książka dla Dziecka? ustanowiło własną nagrodę literacką ? im. Kornela Makuszyńskiego ? za twórczość dla dzieci młodszych. Od 2003 roku czasopismo przejęła Biblioteka Śląska w Katowicach (redakcję sprawuje prof. Jan Malicki, dyrektor Biblioteki Śląskiej), a obowiązki wydawnicze spoczywają na Wydawnictwie Naukowym ?Śląsk?.

Najmłodszym periodykiem, który warto polecić, jest dodatek ?dziecięcy? do ?Poradnika Bibliotekarza? ? ?Świat Książki Dziecięcej? (w lutym 2007 roku ukazał się pierwszy numer), poświęcony popularyzacji literatury i książki dla młodego czytelnika, przemianom bibliotekarstwa dziecięcego oraz inicjacji i upowszechnianiu czytelnictwa. Czasopismo publikuje artykuły problemowe, wywiady z twórcami książki dziecięcej, recenzje książek dla dzieci i młodzieży, artykuły z zakresu rynku książki dziecięcej, sylwetki autorów i ilustratorów, przykłady działalności bibliotek dziecięcych i stosowanych przez nie form pracy, notki o wydarzeniach związanych z książką dla dzieci.

Literaturze dla dzieci i młodzieży oddają też w części swoje łamy dobrze znane księgarzom pisma fachowe o książkach: ?Magazyn Literacki KSIĄŻKI? i ?Notes Wydawniczy?. Znajdziemy tu zarówno recenzje poszczególnych tytułów, przeglądy nowości, jak i artykuły z rynku książki dziecięcej. Zamieszczane w ?Notesie? listy bestsellerów Andrzeja Rostockiego, wybitnego socjologa książki, mówią wiele o społecznym funkcjonowaniu tej literatury, pozwalają zobaczyć własną ofertę na szerszym tle. W każdym numerze ?Magazynu Literackiego KSIĄŻKI? czytelnik spotka recenzje ok. 100 nowych tytułów, wśród których zawsze znajdą się książki dla młodych, listy bestsellerów, wywiady z pisarzami.

Niedocenianym, jak sądzę, źródłem wiedzy o książce dla dzieci jest działające w Warszawie Muzeum Książki Dziecięcej. Placówka ta istnieje od roku 1938, obecnie jako dział specjalny Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy ? Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego (obecnie ma swoją siedzibę w Pałacu Kultury i Nauki). Gromadzi się tu wszystkie książki dla dzieci wydane w Polsce (polskie i tłumaczone na język polski), polskie książki dla dzieci wydane za granicą, polskie książki dla dzieci w językach obcych, literaturę obcą w wyborze, polskie i obce czasopisma dla dzieci, polskie i obce czasopisma o literaturze dziecięcej, a także książki i artykuły o literaturze, czytelnictwie i bibliotekach dziecięcych. Muzeum pełni różne funkcje. Jak każda biblioteka, nie tylko gromadzi zbiory, ale również je udostępnia. Służy też informacjami ? czy to w bezpośrednim kontakcie z czytelnikami, czy w odpowiedzi na różne listy i zapytania telefoniczne. Podstawę do tych informacji stanowią: księgozbiór liczący obecnie blisko 60 tys. woluminów, katalogi kartkowe, zamknięte na roku 2000, i bazy komputerowe: opisów bibliograficznych, haseł osobowych i haseł przedmiotowych, jak też kartoteki: zagadnieniowe beletrystyki i literatury fachowej; artykułów o autorach i recenzji książek; autorów recenzji i opracowań krytycznych; ilustratorów polskich i zagranicznych; tłumaczeń oraz bieżącej bibliografii. Zbiory Muzeum Książki Dziecięcej, kierowanego od wielu lat przez Ewę Grudę, udostępniane są na miejscu w czytelni, pytania szczegółowe zaś ? jak powiedziano ? można zadawać telefonicznie lub korespondencyjnie.

W niedostatku omówień krytycznych na łamach wielkonakładowej prasy codziennej zastępczo funkcję ?przewodnika dla przewodników? pełnić mogą akcje społeczne i przedsięwzięcia o charakterze komercyjnym, acz zachowujące cechy działalności misyjnej. Wymienić tu należy ogólnopolską kampanię na rzecz głośnego czytania dzieciom ?Cała Polska czyta dzieciom? rozpoczętą w roku 2001 przez Fundację ?ABC XXI ? Program Zdrowia Emocjonalnego? (założoną i kierowaną przez Irenę Koźmińską). Fundacja ta opracowała Złotą Listę Książek do głośnego czytania. W myśl przyjętych kryteriów książka powinna przyczyniać się do podnoszenia ogólnego poziomu kultury i wiedzy dziecka, z drugiej strony zaś wspierać jego zdrowie emocjonalne. Musi być zarazem napisana poprawną i ładną polszczyzną, uczyć odróżniania dobra i zła, propagować właściwe wzorce zachowania. I choć Lista siłą rzeczy nie może obejmować tytułów najnowszych, dopiero wchodzących na rynek księgarski, przecież jest wskazówką, jaką książkę w bezpośrednich rozmowach z klientami można polecić dziecku. Ostatnio wespół z redakcją tygodnika ?Polityka? Fundacja wydaje kolekcję ?książek nieoczywistych?, zapomnianych trochę, a kanonicznych i wartych przypomnienia (łącznie 23 tomy).

Podobny charakter miała inna lista ? przedsięwzięcia międzywydawniczego pn. ?Kanon Książek dla Dzieci i Młodzieży?. Pomysł zrodził się jako efekt powodzenia wcześniejszej akcji ? ?Kanon na Koniec Wieku?, obejmującej najwybitniejsze dzieła literatury światowej kończącego się stulecia. W 2002 roku ideę tę poddano pod dyskusję podczas odbywających się w Warszawie Międzynarodowych Targów Książki. Patronatu prasowego udzieliła sprawie ?Gazeta Wyborcza? ? na jej łamach ogłoszony został plebiscyt mający wyłonić listę 50 najwybitniejszych książek literatury polskiej i obcej.

Komitet organizacyjny wybrał 25 tytułów, na które padło najwięcej głosów, uzupełnienie zestawu powierzając specjalistom. Grupę ekspertów stanowili: Maria Marjańska-Czernik, dr Grzegorz Leszczyński, dr Michał Zając, red. Irena Bolek, Joanna Olech, dr Grażyna Lewandowicz, red. Elżbieta Matyja i Maria Kulik. Po burzliwych dyskusjach wybrano 20 kolejnych tytułów oraz 5 dodatkowych, dotąd nieprzetłumaczonych na język polski, które zdaniem ekspertów powinny znaleźć się wśród obowiązkowych lektur młodego człowieka. Kłopoty z realizacją programu wydawniczego ?Kanonu? (wymagało to koordynacji planów wielu wydawców) nie powinny przesłaniać faktu, że lista obejmuje tytuły dobrane z wielką rozwagą. Mniej zorientowani więc w hierarchiach wartości rodzice i wychowawcy młodego pokolenia, znaleźć w niej mogą ważną wskazówkę przy doborze lektur dla swych podopiecznych. Dla księgarzy jest to istotna podpowiedź, jakie tytuły klasyczne powinny być stale obecne w ofercie placówki.

Wymienione wyżej ?listy? i ?kanony?, choć zacne, mają tę wadę, że odległe są od aktualności rynku wydawniczego. Bliżej współczesności sytuują się werdykty dorocznych nagród literackich. Zazwyczaj książki nimi wyróżnione są dostępne na rynku, co pozwala księgarniom formować wartościowy asortyment. Do licytacji stają: wpis na Listę Honorową im. Andersena oraz Nagroda Literacka im. Janusza Korczaka i ?Książka Roku? (nagrody Polskiej Sekcji IBBY, czyli jednej z 70 krajowych sekcji międzynarodowej organizacji pod nazwą International Board on Books for Young People ? Stowarzyszenie Przyjaciół Książki dla Młodych), Nagroda Literacka im. Kornela Makuszyńskiego (ustanowiona i przyznawana od 1994 przez Fundację ?Książka dla Dziecka? i redakcję ?Guliwera?, obecnie pod opieką Biblioteki im. Łukasza Górnickiego w Oświęcimiu), Dziecięcy Bestseller Roku (tzw. Duży i Mały Dong, Fundacja ?Świat Dziecka?), by wymienić tylko najważniejsze. Jak istotne są to rozstrzygnięcia, wystarczy przywołać kilka przykładów nagrodzonych książek: ?Córka czarownic? Doroty Terakowskiej, ?Dziewczyna mistrza gry? Krystyny Siesickiej, ?Jeż? Katarzyny Kotowskiej z Listy Andersena są niekwestionowanymi lekturami kanonicznymi. Wartość swoją potwierdziły z latami książki ? laureatki nagrody im. Kornela Makuszyńskiego: ?Przygody Zuzanki? Jerzego Niemczuka, cykl ?Dynastia Miziołków? Joanny Olech, ?Dobry potwór nie jest zły? Anny Onichimowskiej. Wydawcy, którzy zdobyli Dongi, czyli nagrody Fundacji ?Świat Dziecka?, do dziś mogą się szczycić opublikowaniem takich serii i tytułów, jak ?Klucz do Ojczyzny? (seria wydawnictwa Podsiedlik, Raniowski i Spółka), ?Sławni Polacy? (jw.), ?Ni pies, ni wydra, czyli o wyrażeniach, które pokazują język? Marcina Brykczyńskiego (Świat Książki). Na werdyktach jurorów tych nagród można polegać ? nie znajdą akceptacji utwory mało wartościowe, bylejakie, wypaczające gust estetyczny i etyczny dziecka.

Niezwykle wartościowy materiał, mogący służyć także księgarzom w ich działalności popularyzacyjnej, mieści się w wydanym przez Polską Sekcję IBBY w roku 2006 almanach ?Twórcy dzieciom 1990-2005?. Publikacja stanowi ? jak pisze wydawca ? próbę opisania kondycji polskiej książki po transformacji politycznej i ekonomicznej 1990 roku. Przynosi przegląd osiągnięć współczesnych polskich pisarzy i ilustratorów wyróżnionych z inicjatywy PS IBBY. W formie kalendarium podaje informacje o nagrodzonych w tych latach książkach i ich autorach oraz ilustratorach. Znajdziemy tu ponadto biogramy tłumaczy, którzy podjęli się promocji literatury dla dzieci za granicą oraz listę ?markowych? wydawców. Każdy z tych zestawów można traktować nie tylko jako opis najlepszych osiągnięć dotychczasowych, ale także podpowiedź na przyszłość: można się wszak spodziewać, że i twórcy, i wydawcy wyróżnieni tymi prestiżowymi nagrodami obdarzą nas kolejnymi wartościowymi dziełami. Almanach kończy się wprawdzie na roku 2005, ale na stronie internetowej Polskiej Sekcji IBBY zainteresowani znaleźć mogą podobnie podane informacje o nagrodach przyznawanych w latach 2006 i 2007.