„Trzy tłumaczki” Krzysztofa Umińskiego (Marginesy), „Dziady i dybuki” Jarosława Kurskiego (Agora), „Beksiński. Obrazy” (Bosz), „Polska i Rosja. Sąsiedztwo wolności i despotyzmu X-XXI w.” Andrzeja Nowaka (Biały Kruk) i „Antosia w bezkresie” Marcina Szczygielskiego (Instytut Wydawniczy Latarnik) – Książkami Roku 2022. Jarosław Kurski Dziady i dybuki Agora Tytułowe „dziady” to oczywiste odwołanie do Mickiewiczowskiego dramatu i tradycji ludowej, a „dybuki” w wierzeniach i folklorze żydowskim oznaczają duszę. Tytuł znakomicie oddaje treść książki, która jest historycznym esejem o dziejach własnej rodziny, licznej i bardzo zasłużonej na wielu obszarach, choć wiedza o tym docierała do autora z opóźnieniem, bo długo żydowskie pochodzenie było w wielu rodzinach tematem tabu, tematem, o którym dzieci nic nie wiedziały, owianym tajemnicą w obawie o reakcję otoczenia. Tekst czyta się wspaniale, podziwiając nieznany wcześniej talent literacki autora, który wszedł teraz do grona najwybitniejszych polskich autorów reportażu. I jeszcze jeden z wielu aspektów tej książki – jest to też historia Gdańska i gdańskiego środowiska, które ukształtowało autora oraz wielkie gremium wybitnych polityków i ludzi biznesu. Krzysztof Umiński Trzy tłumaczki Marginesy Krzysztof Umiński, reporter, scenarzysta, translator, człowiek piszący, do swego tomu mógł wybrać wiele innych postaci, akurat tłumaczy ci u nas dostatek, i to wybornych. Ale przywołał trzy wielkie nazwiska: Joanny Guze, Anny Przedpełskiej-Trzeciakowskiej i Marii Skibniewskiej. Postaci zapisane w historii literatury w naszym kraju w sposób znaczący. Autor nie koncentruje się na pokazywaniu dorobku, opowiada raczej o czasach i ludziach. Przemyślnie – gdy informacji mu nie brak, daje czytelnikowi portret, cytaty, wyimki z listów, fragmenty zapisów, oceny innych; Skibniewska, osoba skromna i zamknięta, kazała mu skupić się bardziej na samej literaturze przez nią przekładanej, częściej sięgać do pamięci jej współpracowników. Były to czasy inne, dzisiejsze parcie na autopromocję było nieznane – tłumacze mieli do czynienia z presją polityki, często utrudniającej czy wręcz uniemożliwiającej pracę. Beksiński. Obrazy Bosz Zdzisław Beksiński jest uznawany za jednego z największych twórców naszych czasów, zawsze intrygujący swą „osobną” twórczością. Zginął tragicznie w 2005 roku w wieku 75 lat, a jego legenda tworzona przez dziesięciolecia z biegiem lat jeszcze bardziej się buduje. W dużej mierze przyczynia się to tego wydawnictwo Bosz i jego szef Bogdan Szymanik, zaprzyjaźniony z malarzem. Uwiecznił dokonania artystyczne Zdzisława Beksińskiego – wyrażane w różnych formach, nie tylko malarskich – w dwudziestu publikacjach. Wydarzeniem edytorskim jest imponujący album obejmujący prace malarskie mistrza. Publikacja przygotowana została we współpracy z Muzeum Historycznym w Sanoku, wyboru reprodukcji dzieł dokonał, wspólnie z wydawcą, Wiesław Banach – były dyrektor sanockiego Muzeum, wybitny znawca twórczości Zdzisława Beksińskiego, historyk sztuki, oraz Jarosław Serafin – obecny dyrektor tej placówki. Autorem mistrzowskiego opracowania graficznego jest prof. Władysław Pluta, wybitny projektant graficzny, artysta książki. Andrzej Nowak Polska i Rosja. Sąsiedztwo wolności i despotyzmu X-XXI w. Biały Kruk Dogłębna praca wybitnego historyka, zawierająca autorskie podsumowanie pełnego konfliktów współżycia z naszym wielkim wschodnim sąsiadem. Omówienie obejmuje rzadko spotykane obecnie ujęcie całościowe – od głębokiego średniowiecza po czasy nam najbardziej współczesne. Czyta się tę książkę wspaniale, to publicystyka wysokiej klasy. Z pewnością praca stanie się punktem wyjścia do dyskusji, bo jest to ujęcie bardzo autorskie, prowokujące często do polemiki. Książka jest opatrzona ciekawym i niewykorzystywanym wcześniej materiałem ilustracyjnym, który stanowi uzupełnienie tekstu i tworzy dodatkową narrację. Lektura obowiązkowa, która pozwala lepiej poznać kontekst wielowiekowych naszych zmagań z groźnym sąsiadem i zrozumieć wydarzenia, z jakimi przyszło nam dzisiaj się zmagać. Marcin Szczygielski Antosia w bezkresie Instytut Wydawniczy Latarnik Ta skierowana do młodych czytelników powieść odnosi się do wydarzeń z okresu rosyjskiej inwazji na nasz kraj w 1939 roku, ale wydaje się niepokojąco aktualna. Czy to dobry pomysł, żeby opowiadać o wojennym koszmarze dzieciom? Autor na przykładzie losów ośmioletniej Antosi pisze o przeprowadzonych przez NKWD wywózkach tysięcy Polaków, w tym także polskich dzieci, na Sybir, na „nieludzką ziemię”. Dzieci zasługują na to, żeby traktowano je poważnie. Nie uchronimy ich przed złem tego świata, ale książki takie jak właśnie „Antosia w bezkresie” przybliżają temat wojennego piekła w zrozumiały sposób, koncentrują się na życiu codziennym zwykłych ludzi w obliczu szalejącego zła. To ważna i wartościowa książka, która może stać się pretekstem do rozmowy o naszej historii, o wojnie, ale przede wszystkim niesie nadzieję, że zło nigdy nie zwycięży. Olga Tokarczuk Empuzjon Wydawnictwo Literackie Görbersdorf (dzisiejsze Sokołowsko na Dolnym Śląsku) to wieś, w której działa jedno z pierwszych na świecie i słynne w całej Europie specjalistyczne sanatorium leczące choroby „piersiowe i gardlane”. To tu jesienią 1913 roku ze Lwowa przybywa student Mieczysław Wojnicz. I to tu ma początek proces przemiany młodego człowieka, poznawania własnej tożsamości. Jako jeden z kuracjuszy staje się uczestnikiem dysput o życiu. Niestety męskie rozważania przesiąknięte są mizoginią. Czytelnik szybko orientuje się, że to nie jest miejsce przyjazne kobietom. Olga Tokarczuk wyjaśniła w nocie autorskiej, że włożyła w usta bohaterów „Empuzjonu” cytaty i poglądy głoszone m.in. przez Conrada, Darwina, Freuda, Sartre’a, Schopenhauera czy Yeatsa. „Empuzjon” jest szczerą zachętą do sięgnięcia po „Czarodziejską górę”, Olga Tokarczuk nie kryje fascynacji książką Thomasa Manna. Obie powieści łączy czas i miejsce akcji, ale też konstrukcja bohatera, obie lektury skłaniają do refleksji nad kondycją intelektualną i moralną świata. A ten nie jest wcale czarno-biały, zdaje się mówić Noblistka, ważna jest różnorodność, nie dajmy się wtłaczać w ramy, jakie narzucają nam inni. To, co najistotniejsze, leży w tym, co jest niewidoczne, głęboko skrywane. Aleksandra Szarłat SPATiF. Upajający pozór wolności Czarne Arcyciekawa książka Aleksandry Szarłat. Usiłuje w niej odpowiedzieć na pytanie postawione niegdyś w tytule opowiadania Antoniego Słonimskiego „Jak to było naprawdę”, nawiasem mówiąc, też bywalca artystycznego przybytku numer 1 z epoki PRL-u, usytuowanego w warszawskiej kamienicy przy Alejach Ujazdowskich 45. Czemu władza ludowa zezwoliła na jego otwarcie?: „Uznała, że jak nie pozwoli, będzie gorzej, bo ludzie się rozejdą, a tak wszystkich ma na oku. To chyba lepiej, niżby środowisko miało zejść do podziemia. Świetne pole do inwigilacji” – dowodzi Ignacy Gogolewski. Przybyli czują tam swobodę. Przecież obcują we własnym, godnym zaufania kręgu. Archiwalia zgromadzone w Instytucie Pamięci Narodowej, które wnikliwie cytuje autorka, przekonują jednak, jak bardzo silnie zinfiltrowani bywali klubowicze. Seria Sztuka Polska Arkady Siedmiotomowa pomnikowa praca, jaką jest „Sztuka polska”, powstała z udziałem najwybitniejszych polskich historyków sztuki. Seria poświęcona jest dziejom architektury, rzeźby, malarstwa, rysunku, grafiki i fotografii oraz innym dziedzinom twórczości artystycznej, jak np. projektowanie ogrodów i parków czy rzemiosło artystyczne. Poszczególne tomy są kompleksowym opracowaniem sztuki danej epoki na byłych i obecnych terenach Rzeczpospolitej, uwzględniono w nich sztukę Kresów Wschodnich, Śląska i Pomorza Zachodniego. Ostatni, siódmy tom opracowany przez prof. Wojciecha Włodarczyka to pierwsza na rynku wydawniczym próba syntetycznego ujęcia polskiej sztuki XX i XXI wieku. Kolejne tomy „Sztuki polskiej” prezentują: „Romanizm”, „Gotyk”, „Renesans i manieryzm”, „ Wczesny i dojrzały barok (XVII wiek)”, „Późny barok, rokoko i klasycyzm (XVIII wiek)”, „ Sztuka XIX wieku” i „Sztuka XX i początku XXI wieku”. Zofia z Odrowąż-Pieniążków Skąpska Dziwne jest serce kobiece… Tomy 1-3 Czytelnik Rafał Skąpski, osoba świetnie znana w środowisku książki, były wiceminister kultury, dyrektor Państwowego Instytutu Wydawniczego i od wielu lat prezes Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek, opublikował w trzech tomach i opracował przepisane przez niego z rękopisu wspomnienia swojej babci, opatrzył je wstępami, komentarzami, przypisami, wybrał materiał ilustracyjny i wykonał tablice genealogiczne. Wnuk autorki i współtwórca tego ogromnego dzieła dokonał rzeczy niezwykłej, przekazując czytelnikom tę wyjątkową trylogię, której opracowanie przejdzie do historii polskiego edytorstwa. Wartość wspomnień docenili od samego początku wielcy naszej literatury, umieszczając na okładkach kolejnych tomów rekomendacje. Słowa Józefa Hena, Wiesława Myśliwskiego i Eustachego Rylskiego są najwspanialszym świadectwem dla czytelników, że mamy do czynienia z wybitną literaturą, a przy tym świadectwem, do którego obowiązkowo będą się odnosić historycy zajmujący się życiem codziennym w XX wieku. Niewątpliwą wartością jest też opracowanie graficzne, którego autorami są mistrzowie edytorstwa: Andrzej Barecki w pierwszym tomie i Maciej Sadowski w tomie drugim i trzecim. *** Nagrody Specjalne otrzymały publikacje: „Empuzjon” Olgi Tokarczuk (Wydawnictwo Literackie), „SPATiF. Upajający pozór wolności” Aleksandry Szarłat (Czarne), seria „Sztuka polska” (Arkady) oraz trzy tomy wspomnień „Dziwne jest serce kobiece…” Zofii z Odrowąż-Pieniążków Skąpskiej (Czytelnik). Tytułem Audiobook Roku 2022 wspólnie z Audioteka.pl nagrodziliśmy wersję audio książki „Nadchodzi III wojna światowa” Jacka Bartosiaka i Piotra Zychowicza (Dom Wydawniczy Rebis). Za najlepszy audioserial uznaliśmy „Symbiozę” (scenariusz Piotr Rogoża i Krzysztof Komander, reżyseria Krzysztof Komander). *** W tym roku nagrody przyznaliśmy już po raz 21. Autorzy i wydawcy nagrodzonych książek otrzymają od nas pamiątkowe statuetki i dyplomy. A oto 46 „Książek Miesiąca”, które rekomendowaliśmy Czytelnikom w 2022 roku. To spośród nich jury wybrało pięć Książek Roku. PROZA POLSKA Wit Szostak Szczelinami Powergraph Intrygująca i jakże fascynująca książka! Autor lubi zaskakiwać czytelników formą, eksperymentuje, nie oglądając się na rozmaite literackie mody, stawia sobie i nam różne wyzwania. Wymyślenie i napisanie „Szczelinami” to zadanie wydawałoby się karkołomne. Otóż powieść składa się z wierszy. I to z wierszy opowiadających historię kobiety, od jej dzieciństwa, przez pierwsze fascynacje, miłości, macierzyństwo, po pierwsze oznaki starzenia. Co ważne, to narratorka w pierwszej osobie opowiada czytelnikom o swoim życiu. Wit Szostak pokazuje świat z perspektywy kobiety, ale też świat mężczyzn z perspektywy kobiecej. Lektura „Szczelinami” to radość odkrywcy, dziecka zdumionego światem i ciekawego jego tajemnic. I przyjemność, która wynika z dużej językowej zręczności autora. Książka fascynuje i wchodzi do głowy. A przecież tego od dobrej literatury oczekujemy. Wiesław Helak W stronę Seretu Arcana Zwieńczenie arcypolskiego tryptyku autora rozpoczętego tomem „Nad Zbruczem”, kontynuowanego przez „Górę Tabor”. Tym razem akcja toczy się w Polsce Ludowej, a Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej jawią się jedynie bohaterowi imieniem Janio we wspomnieniach, marzeniach, tęsknotach oraz snach. Najważniejsza dla Jania pozostawała rodzina. Przodkowie, małżonka i syn – Żołnierz Niezłomny. Ale również bracia, chociaż jeden wsparł władzę ludową, zaś drugi wyemigrował. Bezskutecznie nakłaniając do tego samego Jania. Bohater powieści, zachwycającej także unikatową polszczyzną, dożyje wyboru papieża Polaka oraz Solidarności – przyjmowanej nader wstrzemięźliwie, ponieważ: „nie ufał niczemu, co w komunizmie się rodziło”. Odbędzie też podróż do swych źródeł. Wiesław Myśliwski W środku jesteśmy baśnią Znak Świętujący jubileusz 90. urodzin Wiesław Myśliwski to najwybitniejszy dzisiaj polski powieściopisarz – w zgodnej opinii krytyków i czytelników. Z okazji tego pięknego jubileuszu autor „Kamienia na kamieniu” i „Ucha Igielnego” ogłosił potężny, bo liczący ponad pół tysiąca stron, zbiór szkiców i wywiadów. To książka ważna, bowiem pisarz z rzadka godzi się na wywiady, zaś podczas takich rozmów nie udziela – jak to się mówi – komentarzy do wszystkiego, lecz skupia się wyłącznie na literaturze, własnej drodze tyleż twórczej, co życiowej, mówi o warsztacie pisarskim, o swoim miejscu w świecie. Dla autora „Widnokręgu” pisarstwo to podróż w nieznane, podróż w głąb siebie, nie bez przyczyny raz i drugi podkreśla, jak ważne dla niego jako i człowieka, i pisarza są: pamięć i przeszłość, bez których nie ma nas w teraźniejszości i nie będzie w przyszłości. Pisarstwo zaś okazuje się przekraczaniem samego siebie, procesem przełamywania tak zewnętrznych, czyli społecznych, a i bywa, że również politycznych, jak i wewnętrznych granic, tych psychologicznych i obyczajowych. Rafał Wojasiński Tefil Nisza Akcja powieści laureata Nagrody im. Marka Nowakowskiego toczy się w niewielkim miasteczku położonym na obszarze, który w granicach Polski znalazł się w następstwie II wojny światowej. Bohaterem jest oczytany kloszard o filozoficznym usposobieniu, obciążony niemałym bagażem doświadczeń. Ma zapatrzonego weń słuchacza swych przenikliwych wynurzeń. Obfitujących w osobliwości, paradoksy, sugestywne spostrzeżenia i przede wszystkim mądrości życiowe. Bohaterowi tej prozy, kojarzącej mi się z najlepszymi tradycjami nurtu chłopskiego w literaturze polskiej (Tadeusz Nowak, Wiesław Myśliwski, Julian Kawalec, Józef Morton, wczesny Edward Redliński), obce są tak popularne dziś – i lansowane – pojęcia jak hedonizm czy konsumpcjonizm. Kristof Zorde Dzień pierwszy Czuły Barbarzyńca Press Zaskakująca, dojrzała proza, mimo że autor prezentuje się jako debiutant i to w wieku dobrze zaawansowanym. Jego proza zadziwia i zaskakuje lekkością i kunsztem. Należy do pokolenia, które doświadczyło dramatycznego eksodusu z Polski po nagonce antysemickiej po 1968 roku, jednak potrafił przemienić traumę wypędzenia w nową przygodę życia i znaleźć szybko swoje miejsce w innym kraju. Nie ukrywał tych przeżyć, publicznie o tym mówił. Jednak dzisiaj najważniejszy jest „Dzień pierwszy”, który z pewnością zaistnieje we współczesnej prozie polskiej. Autor opisuje w nim swoje pobyty w Izraelu, gdzie w latach siedemdziesiątych przyjeżdżał jako wolontariusz i pracował w kibucach. Jak sam przyznaje, nie są to wspomnienia, lecz zbeletryzowane opowiadania na podstawie własnych przeżyć. Jednocześnie jest to też niemal zapis dokumentalny życia w Izraelu w tamtym okresie. Iwona Smolka Droga do Obór PIW Tytułowe Obory to nazwa podwarszawskiej miejscowości, gdzie w czasach PRL i jeszcze kilka lat później, bo do roku 2015, przyjmował gości (wybranych oczywiście) Dom Pracy Twórczej, należący do Związku Literatów Polskich, owiany po latach legendą, całkiem zasłużoną. Autorka, przez lata filar audycji literackich Polskiego Radia, zapisała swoje odczucia, gdy dotarła tam pierwszy raz w 1964 roku, jako „onieśmielenie, kiedy wchodzę w drzwi pałacu”. Jednak jej wspomnienia, bo tak czyta się tę piękną książkę, dotyczą nie tylko Obór, to przede wszystkim bardzo osobista opowieść o kręgu literackim i towarzyskim minionych 60 lat. PROZA ZAGRANICZNA Éric Vuillard Porządek dnia tłum. Katarzyna Marczewska Wydawnictwo Literackie Na kartach książki autor we frapujący sposób pokazuje, jak małe zło, ignorowane i lekceważone przez innych, rośnie w siłę, by na końcu stać się niemożliwym do zatrzymania monstrum, które pożera wszystkich i wszystko, zostawiając tylko mu użytecznych, lecz również wyłącznie do momentu, kiedy przestają być potrzebni. Potworowi na imię nazizm. Powieść, a właściwie fabularyzowany reportaż historyczny, zaczyna się od spotkania najważniejszych przemysłowców niemieckich z ówczesnym przewodniczącym Reichstagu, czołowym działaczem NSDAP Hermannem Göringiem. Autor z lodowatą bezwzględnością opisuje kolejne sceny dramatu: szantaż, uległość, dbanie o własne interesy, okrucieństwo, propagandę, śmierć. Wrażenie potęguje krotochwilne tło. Na wydarzenia patrzy również przez pryzmat tragedii tych, którzy nie potrafili się przeciwstawić butnej sile lub ośmielili się myśleć inaczej, być innej narodowości, nie krzyczeć „Heil!”. To porażająca historia skuteczności działania faktami dokonanymi. Hari Kunzru Czerwona pigułka tłum. Katarzyna Karłowska Rebis Akcja powieści dzieje się w podmiejskiej dzielnicy Berlina nad jeziorem Wannsee, w części miasta, która przed zjednoczeniem Niemiec znajdowała się w Berlinie Zachodnim. Duchy „Ostatecznego Rozwiązania”, o którym zdecydowano nad Wannsee, dręczą pisarza, ale też paranoja i szaleństwo. Natomiast czytelnik z naszej części Europy szczególnie przejmująco odbierze i zrozumie niezwykle trafnie opisaną w jednym z rozdziałów rzeczywistość w Niemieckiej Republice Demokratycznej, ówczesny terror i wszechwładzę tajnej policji. Ten fragment powinien trafić do antologii tekstów literackich o życiu w czasach komunizmu, napisany, co trzeba szczególnie podkreślić, przez autora z całkiem innego kręgu kulturowego. Saša Stanišić Skąd tłum. Małgorzata Gralińska Książkowe Klimaty Jedna z ważniejszych książek, jakie ukazały się w Europie w ostatnim czasie. Jest przejmującym w swej otwartości zapisem drogi życiowej autora, który będąc jeszcze chłopcem, po wybuchu bratobójczego konfliktu uciekał wraz z rodzicami ze swego miasta rodzinnego we wschodniej Bośni do Niemiec, gdzie przez lata układał sobie życie i osiągnął wysoką pozycję w świecie literackim. Tym rodzinnym miastem jest Višegrad nad rzeką Driną, uwieczniony wiele lat wcześniej przez Ivo Andrića w powieści „Most na Drinie”. Bohater książki prowadzi czytelnika przez koleje swojego życia na obczyźnie, która z biegiem lat staje się jego nową ojczyzną i w której bardzo mocno się zadomawia. Dzieli się swymi niełatwymi doświadczeniami wchodzenia w dorosłe życie i to nie tylko w nowym środowisku, ale z nowym językiem i wielką spuścizną niemieckiej kultury. Eduardo Antonio Parra Parabole milczenia tłum. Tomasz Pindel Officyna Autor pisze o śmierci na dziewięć różnych sposobów. Te opowiadania o społeczeństwie niewiele jednak mają w sobie z kry minału. Poszczególne teksty wyraźnie różnią się od siebie, prezentując wielorakie obrazy Meksykan, ich mentalność i zwyczaje, trudy życia oraz społeczne uwarunkowania ich bytu. Zróżnicowaniu treści opowiadań towarzyszy odmienność w prowadzeniu narracji i budowaniu nastroju. Dzięki temu autor przykuwa czytelnika do tekstu. LITERATURA FAKTU Beniamin Czapla Antoni Patek. Zegarmistrz królów Iskry Zegarki Patek Philippe …