Wpadły mi ostatnio w ręce dwie rzeczy wydane w 1945 roku. Pierwsza to teka „Majdanek” zawierająca reprodukcje rysunków Zinowija Szenderowicza Tołkaczewa (1903–1977). Druga to cienki i wydany w miękkiej okładce album „Kwiaty Oświęcimia” z  rysunkami tego samego autora. Obie rzeczy były pierwszymi w  Polsce wydawnictwami, które artystycznym obrazem opowiadały o  Holokauście i okropnościach wojny. Teka zawiera 28 reprodukcji, album zaś – 33 ilustracje. W sumie 61 wstrząsających obrazów pokazujących, jaki ludzie ludziom zgotowali los. Publikacje zainteresowały mnie do tego stopnia, że postanowiłam nie tylko się im przyjrzeć, ale zbadać też, kim był autor przejmujących rysunków. To, co odkryłam, wykorzystując znajomość rosyjskiego i  ukraińskiego (w  tece i  albumie były bowiem jedynie krótkie, kilkuzdaniowe notki o artyście), wstrząsnęło mną nie mniej niż rysunki. Otóż wyczytałam, że Tołkaczew dotarł do bram Majdanka nie tylko jako radziecki żołnierz, radziecki artysta, ale także jako artysta żydowski. Wszystko, co widział i czego doświadczył, przeżywał jako syn żydowskiego narodu. Zwłaszcza że jeszcze w 1939 roku był autorem cyklu „Sztetl” poświęconego twórczości Szolema Alejchema (1859–1916) w 80. rocznicę urodzin wielkiego żydowskiego pisarza. Ilustracje opublikowane w  tece i albumie nie były pierwszymi antywojennymi rysunkami Tołkaczewa. Artysta jeszcze jesienią 1941 roku stworzył cykl „Okupanci”, składający się z ekspresyjnych i gniewnych obrazów, często karykaturujących niemieckich żołnierzy i  pokazujących ból ludzi pozostawionych pod okupacją niemiecką. Cykl został pokazany na początku 1942 roku na wystawie w Piatigorsku, ale po zdobyciu miasta Niemcy zniszczyli wszystkie dzieła Tołkaczewa. Jego późniejsze rysunki z Majdanka i Auschwitz nie były już pracami karykaturującymi Niemców, a dokumentującymi ich zbrodnie. Sam Tołkaczew swoje przeżycia z tego okresu opisał we wspomnieniach zatytułowanych „Z notatnika artysty”, które dopiero w 2020 roku odkryto w Centralnym Państwowym Archiwum-Muzeum Literatury i Sztuki Ukrainy. „Byłem w Majdanku wczesną jesienią – zanotował malarz w  pamiętniku. – W  ponure dni spacerowałem po szerokich, schludnie zaprojektowanych przez Niemców placach fabryki śmierci, a zimą, w pierwszych dniach mroźnego lutego, jechałem już zasypaną śniegiem autostradą do miasta, które miało straszną reputację, do innego obozu zagłady, do Auschwitz. Już na Majdanku widziałem gigantyczne baraki, w których doprowadzano więźniów do całkowitego wyczerpania: prostokątne cementowane komory gazowe, w których duszono ich cyklonem gazowym B, krematoria, w  których ich spalano. Stałem w pobliżu pieców, gdzie Niemcy palili już rozstrzelanych i jeszcze żywych, palili Rosjan, Żydów, Polaków, Francuzów, Greków – ludzi wszystkich narodowości, bez względu na płeć i wiek, ludzi wypędzonych tu ze wszystkich faszystowskich izb tortur podbitej Europy. Spacerowałem wśród …