„Czułam się głęboko dotknięta nie tym, że zabierano mi majątek, lecz że traktowano nas jak wrogów, wyrzucano poza obręcz społeczeństwa polskiego, zmuszano do bierności, że nie mogłam protestować przeciwko ustawie mającej na widoku tylko cele polityczne, a nie dobro wsi i rolnictwa polskiego” – tak zapamiętała utratę rodzinnych włości – Kowali pod Radomiem (w roku 1945) – Maria Walewska. Jej relacja jest jedną spośród 14 zawartych w książce „Czas ziemiaństwa” (Karta), zaprezentowanej w Centrum Edukacji Instytutu Pamięci Narodowej. To w znacznej mierze dzięki krzewiącym rodzimą kulturę i tradycje ziemianom przetrwaliśmy – jako naród – zabory. I poznawaliśmy zdobycze techniki. „Oszklony od góry i z boków. Utrzymywany przez całą zimę w temperaturze pokojowej. (…) Skupiał życie rodzinne. Tam się siedziało, bawiło, jadało. Niektóre galerie były tak szerokie, że mogły służyć za jadalnię nawet przy największym zjeździe gości. Wieczorem ogród zimowy oświetlony był lampami łukowymi, co na owe czasy było czymś nadzwyczajnym. Było to bodaj pierwsze światło elektryczne w państwie rosyjskim” – zapamiętała rodzinny majątek Kretynga na Żmudzi Helena Ostrowska. „Poza (…) ogrodem rozciągał się park angielski, ze stawem, na którym pływały łabędzie. Dalej wzgórza i kaskada, trochę pięknych drzew, wreszcie dochodziło się do wykopanego przez mojego ojca jeziorka, z wysepką na środku, łodziami do spaceru i wiosłowania. Jezioro to, wysoko położone, zasilane obfitymi źródłami, służyło za rezerwuar wody do poruszania turbiny elektrycznej i zasilało liczne w …