– Czartoryscy wywodzili się z Litwy? Zrazu byli prawosławni? – Pierwsze wzmianki o rodzinie dotyczą lat trzydziestych XV wieku, zaś nadany w 1442 roku przez Władysława Warneńczyka przywilej zaświadcza, że panowie na Czartorysku pochodzą z panującego rodu Giedyminowiczów i mają prawo pieczętować się herbem Pogoń Litewska, „jakiej od ojca i dziada używali”. Co więcej, pierwsi opisani Czartoryscy są aktywnymi graczami w polityce Wielkiego Księstwa Litewskiego i dość długo pozostają przeciwnikami wzmacniania więzów Litwy z Koroną. Czyli tak, są książętami litewskimi. Jeśli przejść jednak do szczegółów, sprawa jest bardziej skomplikowana. W oparciu o niestety bardzo nieliczne źródła przyjmujemy, że Czartoryscy wywodzą się z okolic Czartoryska na Wołyniu. Kiedy pierwszy raz słyszymy o książęcym rodzie, ziemie te stanowią część Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale należy pamiętać, że są terenami „ruskimi”, nie litewskimi. Chrześcijaństwo przyjęły znacznie wcześniej niż rdzennie litewskie ziemie, językiem ludności Wołynia (zresztą również językiem książąt Czartoryskich) jest ruski. Przez współczesnych sobie historyków, z Janem Długoszem na czele, określani są mianem panów „ruskich”. Do lat dziewięćdziesiątych XVI wieku Czartoryscy są żarliwymi wyznawcami obrządku wschodniego. Wystarczy tylko wspomnieć, że to dzięki nim powstał Ewangeliarz Peresopnicki, czyli wspaniale ilustrowane tłumaczenie Ewangelii na język ruski. Dokument, który jest jednym z najwspanialszych zabytków ukraińskiej kultury i na który przysięgę składają prezydenci Ukrainy, powstał w 1561 roku na zamówienie Iwana Czartoryskiego. Tymczasem Jerzy, syn Iwana, jako pierwszy porzuca obrządek wschodni i poddaje się urokowi intelektualnemu jezuitów. Nade wszystko uznaje, że zacieśnianie sojuszu Litwy z Koroną i religijna unifikacja państwa jest racją stanu. – W wojnie o tron najpierw …