Na stronie Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa 2.0 opublikowano raport z przeprowadzonej w 2021 roku ewaluacji, której celem była ocena efektów poprzedniej edycji Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa (2016–2020) oraz weryfikacja trafności założeń przyjętych na etapie programowania NPRCz 2.0 (2021–2025). Przypomnijmy, że w NPRCz 2.0 na lata 2021-2025 wyróżniono cztery Priorytety: • Priorytet 1: Poprawa oferty bibliotek publicznych W nowej perspektywie programu zakup nowości wydawniczych do bibliotek publicznych pozostał kwestią kluczową. Dodatkowo, w ramach Priorytetu 1, możliwy jest zakup usług zdalnego dostępu do książek w formatach e-booków i/lub audiobooków i/lub synchrobooków. Operator Priorytetu – Biblioteka Narodowa. • Priorytet 2: Inwestycje w infrastrukturę bibliotek publicznych W ramach Priorytetu 2 uprawnionymi wnioskodawcami są: samorządowe instytucje kultury, gminne biblioteki publiczne będące samodzielnymi instytucjami kultury oraz gminne instytucje kultury, w skład których wchodzą wyodrębnione organizacyjnie biblioteki publiczne, dla których organem założycielskim jest odpowiednio: gmina wiejska i gmina miejsko-wiejska bez ograniczenia liczby mieszkańców, oraz gmina miejska do 100 tys. mieszkańców. Wnioskodawcy mogą ubiegać się o dofinansowanie budowy, przebudowy, rekonstrukcji, adaptacji lub modernizacji bibliotecznego obiektu budowlanego wraz z jego wyposażeniem. Operator Priorytetu – Instytut Książki. • Priorytet 3: Zakup nowości wydawniczych do placówek wychowania przedszkolnego, bibliotek szkolnych i pedagogicznych Priorytet 3 skierowany jest do placówek wychowania przedszkolnego, szkół podstawowych i ponadpodstawowych, szkół działających w ramach Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą oraz bibliotek pedagogicznych. Otrzymane środki, finansowe w ramach Priorytetu 3, będą przeznaczone na: zakup nowości wydawniczych do placówek wychowania przedszkolnego, bibliotek szkolnych i bibliotek pedagogicznych, zakup wyposażenia do bibliotek szkolnych i pedagogicznych, sprzętu komputerowego i oprogramowania, realizację działań promujących czytelnictwo (w tym zakup nagród dla uczniów biorących udział w akcjach promujących czytelnictwo). Operator Priorytetu – Ministerstwo Edukacji i Nauki. • Priorytet 4: Program dotacyjny dla bibliotek oraz promocja czytelnictwa Priorytet 4 skierowany jest do bibliotek publicznych, dla których organem założycielskim jest odpowiednio: gmina wiejska i gmina miejsko-wiejska bez ograniczenia liczby mieszkańców oraz gmina miejska (w tym w miasta na prawach powiatu) do 100 tys. mieszkańców. Udzielone dofinansowania mają służyć realizacji projektów edukacyjno- -animacyjnych. Istotnym elementem współpracy będzie podnoszenie kompetencji pracowników bibliotek (związanych z rozpoznawaniem potrzeb lokalnych społeczności) oraz wzmacnianie partnerstw lokalnych na rzecz rozwoju czytelnictwa. Uzupełnieniem działań Priorytetu 4 będzie kampania społeczno-informacyjna realizowana w dwóch komplementarnych obszarach: promocyjno-informacyjnym oraz społeczno- -wizerunkowym. Operator Priorytetu – Narodowe Centrum Kultury. Całkowity budżet NPRCz 2.0 wynosi 1.079.676 000 zł, z czego ok. 635.000.000 zł (ok. 59 proc.) to środki z budżetu państwa, a ok. 445 mln to wymagany wkład własny beneficjentów programu (41 proc.). Środki budżetowe zaangażowane w drugą edycję programu są o 180 mln zł wyższe od kwoty przeznaczonej na realizację NPRCz w latach 2016–2020. Oznacza to blisko 40 proc. wzrost nakładów budżetu państwa na realizację Programu. Najważniejsze wnioski Jak wskazano w raporcie, działania podjęte w ramach NPRCz 2016–2020 w znaczącym stopniu wpłynęły na rozwój bibliotek publicznych, szkolnych i pedagogicznych. Przede wszystkim wzmocniła się aktywność czytelnicza w placówkach objętych wsparciem. Wśród najważniejszych efektów Programu wymieniono uaktualnienie księgozbiorów bibliotek, a tym samym zwiększenie poziomu ich atrakcyjności dla czytelników. Odnotowano poprawę jakości obsługi w bibliotekach objętych działaniami w obszarze modernizacji i wyposażenia. Dzięki Programowi udało się wzmocnić współpracę między bibliotekami szkolnymi i pedagogicznymi korzystającymi ze wsparcia, a także przystosować je do pełnienia funkcji lokalnych ośrodków społeczno-kulturalnych. Podkreślono, że konieczne jest podejmowanie szeroko zakrojonych działań informacyjno-społecznych promujących czytelnictwo oraz płynące z niego korzyści. Ponadto potrzebne jest wsparcie w budowaniu lokalnych partnerstw na rzecz rozwoju czytelnictwa oraz podnoszenie kompetencji pracowników bibliotek. Potrzeby te częściowo znalazły odzwierciedlenie w zapisach NPRCz 2.0. Jak czytamy w opracowaniu, istotne są inwestycje w czytelnictwo od najmłodszych lat, na poziomie przedszkolnym, zwłaszcza wśród chłopców. Bardzo ważne są także inwestycje infrastrukturalne w bibliotekach, w tym te mające na celu ich przystosowanie do potrzeb osób z niepełnosprawnościami oraz seniorów. Szansą dla wzrostu popularności czytelnictwa są zasoby cyfrowe i online. Korzystanie z nich wymaga jednak kompetencji cyfrowych, zatem nie są one dostępne dla każdego. Ponadto, jak wynika z najnowszego badania dotyczącego stanu czytelnictwa, większość osób czytających preferuje wersje papierowe książek. Wobec tego ważne jest rozwijanie zarówno zbiorów cyfrowych, jak i tradycyjnych. Inflacja i inne czynniki W badaniu zidentyfikowano, że rozwijająca się w ostatnim czasie inflacja może negatywnie wpłynąć na osiąganie wartości docelowych wskaźników Priorytetu 1, 2 oraz 3. Jest to spowodowane znaczącym wzrostem cen książek, czasopism, materiałów budowlanych, energii elektrycznej, mebli, artykułów dekoracyjnych, sprzętu oświetleniowego i usług transportowych. Okresowy wzrost cen książek może być też spowodowany wzmożonym popytem na różnego rodzaju publikacje. Taka sytuacja pojawiła się w pierwszej edycji NPRCz, ponieważ czas przeznaczony na zakup nowości wydawniczych w ramach Priorytetu 1 był zbyt krótki. Inne czynniki zewnętrzne, tj. wydarzenia czytelnicze w kraju, rozwój gier bazujących na książkach, ekranizacje utworów literackich, rozwój platform VOD i podcastów, pandemia Covid-19 i związane z nią obostrzenia, również mogą mieć wpływ na osiąganie założonych wartości wskaźników. Szczególnie podatne na działanie ww. czynników są wskaźniki: Poziom czytelnictwa (czytanie przynajmniej jednej książki w ciągu roku) oraz Poziom społecznego oddziaływania bibliotek. Wobec tego należy określić po zakończeniu wdrażania Programu, jaki wpływ na wartość wskaźników miał sam NPRCz 2.0, a jaki czynniki zewnętrzne. Ponadto wartość docelowa (na rok 2026) wskaźnika Poziom czytelnictwa została oszacowana na podstawie badania stanu czytelnictwa z 2019 roku. Najnowsza edycja badania wykazała, że wskaźnik wzrósł w 2020 roku do poziomu przewyższającego te założenia. Jeśli tendencja wzrostowa się utrzyma, należy podwyższyć wartość docelową ww. wskaźnika. W oszacowaniu efektu netto programu stwierdzono wysoką użyteczność danych pochodzących ze sprawozdań K-03 składanych przez biblioteki do GUS, danych z Systemu Informacji Oświatowej oraz badań czytelnictwa młodzieży szkolnej. W raporcie podkreślono jednak, że pozyskanie tych informacji to czasochłonne przedsięwzięcie. Konieczne będzie stworzenie odpowiednich warunków formalnych, finansowych i organizacyjnych. W toku badania zauważano także istotne kwestie, których nie poruszono w NPRCz 2.0 lub uwzględniono je w niewystarczającym stopniu. W Programie znalazły się działania skierowane do dzieci i młodzieży (Priorytet 3), natomiast nie odpowiadają one na ważny zdiagnozowany problem dysproporcji w czytaniu między dziewczynkami i chłopcami. Konieczne jest uwrażliwienie na tę kwestię nauczycieli. Ponadto wyniki ewaluacji wskazują, że współpraca pomiędzy bibliotekami szkolnymi a publicznymi może przyczynić się do wzrostu poziomu czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży. W NPRCz 2.0 nie zaplanowano wsparcia dla bibliotek szkolnych w obszarze rozwijania tego rodzaju partnerstw. W odniesieniu do bibliotek publicznych zidentyfikowano, że łączenie bibliotek z innymi instytucjami kultury, najczęściej domami kultury, może negatywnie wpływać na ich pracę, a zagadnienie to nie zostało opisane w diagnozie sytuacji w NPRCz 2.0. Ponadto określono istotne dla realizacji celów NPRCz 2.0 kompetencje bibliotekarzy, które nie są dostatecznie wspierane w Programie. Rekomendacje Biorąc pod uwagę wnioski płynące z badania, sformułowano 12 rekomendacji: 1. Dopasowanie terminów naborów wniosków w ramach Priorytetu 1 do potrzeb beneficjentów. 2. Włączenie inflacji do czynników zagrażających realizacji NPRCz 2.0. 3. Poszerzenie diagnozy sytuacji w NPRCz 2.0 o zagadnienie łączenia bibliotek z innymi instytucjami kultury. 4. Przeprowadzenie badania efektu netto Programu w ramach ewaluacji podsumowującej efekty realizacji Programu NPRCz 2.0 na lata 2021–2025. 5. Monitorowanie wskaźnika Poziom czytelnictwa do roku 2023 oraz podjęcie decyzji o ewentualnym podwyższeniu wartości docelowej, gdy kolejne dwie edycje badania stanu czytelnictwa wykażą, że wskaźnik ten cyklicznie wzrasta. 6. Comiesięczne monitorowanie wzrostu cen książek, gazet i czasopism do końca pierwszego okresu wydatkowania, tj. 2021 r. Jeśli wartość docelowa wskaźnika osiągnięta w 2021 roku będzie znacząco odbiegała od założeń, a jako przyczynę takiego stanu beneficjenci podadzą wzrost cen, należy ponownie oszacować średnią cenę książki i na tej podstawie dokonać modyfikacji wartości docelowych wskaźników Priorytetu 1 i Priorytetu 3. 7. Zbadanie przez Jednostkę Ewaluacji i Monitoringu Programu możliwości wykorzystania danych z formularza K-03 do ewaluacji Programu, w szczególności do analiz kontrfaktycznych. 8. Opracowanie planu wykorzystania danych z Systemu Informacji Oświatowej do oszacowania efektu Kierunku interwencji 3.2, ustalenie zakresu potrzebnych danych i niezwłoczne wyeksportowanie ich z SIO na potrzeby przyszłych analiz. 9. Przeprowadzenie kolejnej edycji badania czytelnictwa młodzieży szkolnej w roku 2024 lub w pierwszej połowie 2025 roku, przy uwzględnieniu wskazówek zawartych w raporcie z analizy eksperckiej, tak aby wykorzystać wyniki badania do oszacowania efektu netto Kierunku interwencji 3.2 (nie byłoby to jedynym ani zapewne głównym celem tego badania). 10. Przygotowanie i rozpowszechnienie poradnika dla nauczycieli, w tym także nauczycieli-bibliotekarzy, zawierającego metody aktywnego zachęcania dzieci i młodzieży do czytania oraz informacje na temat różnic w czytelnictwie chłopców i dziewcząt. 11. Przygotowanie dla bibliotek szkolnych materiału, np. w postaci krótkiego poradnika, w którym znajdą się informacje na temat korzyści ze współpracy z biblioteką publiczną, wskazówki jak podjąć i utrzymać taką współpracę oraz inspiracje do konkretnych działań, np. przykłady tzw. dobrych praktyk. 12.Wzmocnienie kompetencji bibliotekarzy w ramach NPRCz 2.0, z obszarów: promocji …