Pięćdziesiąt lat musieliśmy czekać, żeby przeczytać kolejną biografię Tadeusza Borowskiego. I było warto.

Myślałem, że życie i twórczość pisarza już na zawsze pozostaną zamknięte w szkolnych bibliotekach, ale na szczęście się myliłem. Autor „Proszę państwa do gazu” wraca do czytelników w swoim stylu: jak zwykle robi wiele hałasu, wstrząsa odbiorcą swoją bezkompromisową postawą i światopoglądem. Tym razem nie tyle chodzi o twórczość, ile o życiorys – opowiedziany jeszcze raz, w świetle nowych źródeł i odczytywany ze współczesnej perspektywy.

Nie można powiedzieć, że nie znamy biografii Borowskiego. Czasami wydaje się, że orientujemy się w niej doskonale za sprawą „Zniewolonego umysłu” Czesława Miłosza, który ukrył go pod postacią Bety. Wierzymy Miłoszowi, bo naszkicowany przez niego portret jest tak sugestywny, osadzony w faktach, opiniach, datach, historii, że każda próba polemiki zostaje onieśmielona.

Marta Byczkowska-Nowak nie poddała się interpretacyjnym oczywistościom, dokonała rewizji biografii Tadeusza Borowskiego i na ponad pięciuset stronach opisała jeszcze raz ten krótki i niezwykle bogaty życiorys. Pierwszy tego zadania podjął się Tadeusz Drewnowski, publikując „Ucieczkę z kamiennego świata”. „Nieocalony” jest nie tyle próbą polemiki z perspektywą profesora, co aktualizuje pewne sądy literaturoznawcy, dopowiada kwestie, których nie poruszył ze względów osobistych (był przyjacielem pisarza), cenzuralnych, oraz te, które zostały odsłonięte w wyniku odkrycia nowych dokumentów. W całej książce znajdziemy odniesienia do ustaleń Drewnowskiego, ale należy podkreślić, że biografka nie tyle krytykuje, ile porównuje je ze swoją kwerendą, dopowiada wiadomości zdobyte przez profesora – taka postawa budzi szacunek i uznanie w dobie łatwego podważania dorobku poprzedników.

Opowieść o Tadeuszu Borowskim jest bardzo starannie obudowana wszelkimi okolicznościami towarzyszącymi życiu pisarza. Relacja szczególnie w pierwszej części odbiega od faktograficznego sprawozdania; pokazuje panoramę historyczną okresu dzieciństwa autora opowiadań obozowych. Im dalej, tym z bliższej perspektywy są przedstawiane kolejne wydarzenia. Bardzo plastycznie i esencjonalnie zostały oddane tajne komplety na polonistyce, życie w okupowanej Warszawie, a przede wszystkim przyjaźnie i spory artystyczne Borowskiego z plejadą poetów „wiecznie młodych”. Z fascynacją czyta się polemiki z Gajcym, Trzebińskim i Bojarskim, bo wreszcie wszyscy zeszli z pomników historii i rozmawiają o tym, co zjeść, gdzie dzisiaj odbędzie się kolejny wykład, czy Arystoteles ma rację w tej czy innej sprawie. Oni wszyscy wyrośli z tej samej gleby, a przecież tak różnie rozeszły się ich drogi. Dalej autorka przenosi nas do Auschwitz i pokazuje, jak naprawdę wyglądało życie obozowe w skali ogólnej i rekonstruuje pobyt samego Borowskiego. Polemika, na ile Tadek z literatury jest rzeczywistym Tadeuszem Borowskim, jest zrównoważona oparciem opowieści na listach bohatera wysyłanych z obozu do bliskich. W ten sposób książka nie powiela hipotez wydanych w setkach opracowań literackich, a bieg wydarzeń – tyle razy już opowiadany – zyskuje nowe spojrzenie.

Wreszcie głos mogą zabrać ci, którzy przez wiele lat byli pomijani lub ze względu na dobro innych osób żyjących ich świadectwo nie było przekazywane w pełni. Najcenniejsze są sprostowania narosłych legend o najważniejszej kobiecie Borowskiego, która dała tytuł najsłynniejszemu tomowi opowiadań – Marii Borowskiej-Bayer z domu Rundo. Ukazanie jej wpływu na działalność oraz twórczość pisarza jawi nam niektóre fakty w kompletnie nowym świetle i przewartościowuje pewne priorytety, jakimi Borowski kierował się szczególnie w ostatnim etapie życia. Odarty z tajemnicy zostaje także romans pisarza z Dżennet Połtorzycką-Stampf’l, późniejszą dziennikarką Polskiego Radia, autorką między innymi „Matysiaków”. Cennym uzupełnieniem są także wspomnienia Krystyny Bratkowskiej, siostrzenicy Marii Borowskiej. Jej komentarze prostują wiele legend, które ukazywały pisarza i jego żonę oraz dzieje obu rodzin na niesprawdzonych plotkach lub interpretacji pewnych sytuacji na podstawie twórczości.

Czy autorce udało się rozwiązać największą tajemnicę: jak to możliwe, że osoba, która jest ofiarą systemu totalitarnego, która rozumie i umie opisać istotę jego piekła, równocześnie gloryfikuje drugi totalitaryzm, który tworzy ten sam terror, wznosi te same obozy śmierci, ale na wschodzie Europy? Myślę, że nie. Odpowiedź na to pytanie będzie na zawsze niewyjaśniona, a postać Borowskiego pozostanie największą tajemnicą polskiej literatury. Paradoksalnie, dzięki wielu podpowiedziom świadków, dokumentom, rozwojowi psychologii i psychiatrii możemy lepiej zrozumieć motywy, jakimi się kierował autor „Kamiennego świata”. Ale to są tylko motywy, domysły, hipotezy. Co tkwiło w głowie pisarza, pozostanie zagadką.

Biografia Tadeusza Borowskiego jest pełna odniesień historycznych, autorka wykonała tytaniczną kwerendę historyczną, o czym zaświadczają przypisy i zamieszczona na końcu bibliografia. Gdybym miał coś poprawić, to bardziej konkretnie zaznaczyłbym niektóre daty wydarzeń, bo te potrafią umknąć w ferworze opowieści.