Wydarzeniem edytorskim jest wyjątkowa publikacja, która ukazała się za sprawą Artura Matysa, który zadziwia od lat jako twórca książek niezwykłych, takich jak dwutomowa edycja „Don Kichote z Manczy” z ilustracjami mistrza Józefa Wilkonia (Fundacja Chem Poland na Rzecz Kultury, Warszawa 2016) i wiele innych równie dopracowanych i wysmakowanych cymeliów.
Obecne wydarzenie to „Don Kichot – galeria otwarta/Don Quijote – galería abierta”, tom I, pod red. Artura Matysa (Fundacja POSET, Warszawa 2022). Artur Matys jest autorem koncepcji książki i redaktorem prowadzącym, dokonał też wyboru ilustracji. Projekt graficzny i skład książki jest dziełem Tomka Głowackiego, a za redakcję językową odpowiada dr Tomasz Karpowicz. Książkę wydrukowano na papierach produkcji Arctic Paper w drukarni Argraf w Warszawie.
Publiczna prezentację monografii odbędzie się 22 kwietnia (dzienna data śmierci Miguela de Cervantesa, który zmarł 22 kwietnia 1616 roku w Madrycie) w siedzibie Instytutu Cervantesa w Warszawie, przy ul. Nowogrodzkiej 22 o godz. 18.
Publikacja, wydana w języku polskim i hiszpańskim, składa się z dwóch autonomicznych części: pierwszej, zawierającej polski przekład eseju „Rycerz o smętnym obliczu/ El caballero
de la triste figura” (1896) Miguela de Unamuno oraz drugiej, prezentującej galerię prac plastycznych polskich twórców inspirujących się arcydziełem Miguela de Cervantesa. Jest to pierwsza w polskiej i europejskiej historiografii publikacja, która dokonuje tak szerokiego przeglądu prac polskich artystów plastyków inspirujących się arcydziełem Miguela de Cervantesa.
Patronat honorowy nad publikacją objęli: Marzenna Adamczyk, ambasador Rzeczypospolitej Polskiej w Królestwie Hiszpanii w latach 2016-2021, oraz Francisco Javier Sanabria Valderrama, ambasador Królestwa Hiszpanii w Polsce.
Autorem przekładu eseju Miguela de Unamuno na język polski jest Carlos Marrodán Casas, wybitny tłumacz powieści Gabriela Garcii Marqueza, Mario Vargasa Llosy,Javiera Mariasa, Roberto Bolaño, Carlosa Ruiza Zafóna, ale także „Pieśni duchowej” św. Jana od Krzyża, jak również sztuk teatralnych Pedro Almodovara, Ramona Valle-Inclana, Federico Garcíi Lorki oraz hiszpańskiej poezji.
Udostępnienie polskiemu czytelnikowi eseju „El caballero de la triste figura” ma podwójnie ważne znaczenie. Po pierwsze – polscy badacze intelektualnej spuścizny Miguela de Unamuno otrzymują tłumaczenie kolejnego tekstu hiszpańskiego filozofa. Po drugie – historycy i miłośnicy sztuki analizujący obecność tematu don Kichota w polskiej plastyce mogą się zapoznać z niezwykle oryginalnym, chwilami ekscentrycznym, sposobem dyskursu na temat duchowej i fizycznej natury Rycerza Smętnego Oblicza. Po trzecie – myśl Miguela de Unamuno zapisana w eseju „Rycerz o smętnym obliczu”: „Nader ciekawym zadaniem byłoby przeanalizowanie, jak był portretowany Don Kichote i jak się go portretuje w różnych epokach i krajach”, zrymowała się z koncepcją przeglądu prac polskich artystów sięgających w swojej twórczości po temat don Kichota.
Część druga publikacji, nazwana „Galerią otwartą”, prezentuje prace plastyczne trzydziestu polskich artystów, którzy w okresie od drugiej połowy XVIII wieku po czasy nam współczesne sięgali i sięgają po temat don Kichota.
W publikacji prezentowane są prace następujących polskich artystów: Daniela Mikołaja Chodowieckiego, Piotra Michałowskiego, Jacka Malczewskiego, Tymona Niesiołowskiego, Juliusza Kurzątkowskiego, Tomasza Pietrasiewicza i Anny Rachoń, Jana Hrynkowskiego, Stefana Mrożewskiego, Zygmunta Waliszewskiego, Stefana Rassalskiego, Antoniego Marcolli, Tadeusza Kantora, Jerzego Panka, Jerzego Jaworowskiego, Barbary Jonscher, Jana Młodożeńca, Józefa Wilkonia, Janusza Stannego, Kiejstuta Bereźnickiego, Ryszarda Stryjca, Tadeusza Michaluka, Mariana Nowińskiego, Jolanty Marcolli, Stanisława Młodożeńca, Dominika Rostworowskiego, Jacka Sroki, Tomasza Sętowskiego, Sławomira Witkowskiego i Dariusza Zielińskiego.
Najstarsza praca prezentowana w monografii – grafika „Niebezpieczny bój rycerza ze stadem owiec” Daniela Mikołaja Chodowieckiego (1726-1801) – powstała w 1770 roku, najnowsza – Don Kichot Stanisława Młodożeńca (ur. 1953) – w roku 2016.
Marian Kratochwil (1906-1997) od roku 1947 mieszkał na stałe w Anglii, Tadeusz Michaluk (ur. 1938) mieszka i pracuje we Francji. Najmłodszy z prezentowanych artystów – Dariusz Zieliński – urodził się w roku 1975. Nestorem w gronie prezentowanych twórców jest Józef Wilkoń (ur.1930), który obchodzi w tym roku dziewięćdziesiątą drugą rocznicę urodzin! Obok prac ojców pojawiają się prace ich dzieci. Dlatego kilka stron za pracą Jana Młodożeńca (1929-2000) pojawia się – jakże inna! – praca jego syna Stanisława Młodożeńca (ur. 1953), a za obrazami Antoniego Marcolli (1912-1996) odnajdziemy obraz jego córki Jolanty Marcolli (ur. 1950). Licencje na wykorzystanie reprodukcji udzieliły muzea, galerie, prywatni kolekcjonerzy i sami artyści. Zdecydowana większość prezentowanych prac znajduje się w Polsce, ale… licencję na reprodukcję obrazu olejnego Mariana Kratochwila „Pożegnanie z Don Kichotem” (1982) udzieliło hiszpańskie Muzeum Santa Cruz w Toledo. Dwóch prezentowanych w Galerii otwartej artystów zostało wyróżnionych hiszpańskim Orderem Izabelli Katolickiej: Marian Kratochwil dostąpił tego zaszczytu w roku 1986, a Józef Wilkoń – w roku 2019.
Wybrane fragmenty ze „Słowa od wydawcy”:
– Polska lektura Don Kichota tym się jednak odznacza – pisał Jan Gondowicz – że wymaga [trzech egzemplarzy]. W kursie są bowiem [trzy] żywe przekłady, Edwarda Boyégo (1932), (…) Anny Ludwiki i Zygmunta Czernych (1955) oraz [Wojciecha Charchalisa (2014, 2016)]. W setkach miejsc co jednemu brakuje, to drugi dopowiada”. Powyższa obserwacja, dotycząca języka kolejnych polskich przekładów arcydzieła Cervantesa, jednakowo dotyczy plastycznych wyobrażeń Rycerza Smętnego Oblicza, które wyszły spod ręki polskich artystów. Różnica leży w liczebności: o ile dysponujemy tylko trzema kompletnymi polskimi przekładami Don Kichota z języka hiszpańskiego, o tyle prace plastyczne polskich artystów inspirowane arcypowieścią Cervantesa idą w setki. Ta wielka liczba nie powinna nas jednak zniechęcać do ich poznania.
– Jakkolwiek prezentowany [w monografii Don Kichot – galeria otwarta] wybór dzieł plastycznych jest par excellence subiektywny, a wszystkie prezentowane prace ujawniają nieujarzmioną inwencję ich twórców, jesteśmy przekonani, że można w niniejszej kolekcji rozpoznać jej charakterystyczne i stałe właściwości. Sformatowany zbiór jest wyraźnym świadectwem stałego oddziaływania arcypowieści Miguela de Cervantesa na twórczość plastyczną polskich artystów przez dwa minione stulecia. Prosimy zwrócić uwagę na fakt, że począwszy od daty urodzin Tymona Niesiołowskiego (ur. 1882), prezentowani przez nas polscy artyści przychodzą na świat w kolejnych, jedna po drugiej, dekadach XIX i XX wieku. Nasz zbiór zawiera prace wykonane w wielu technikach plastycznych. Prezentujemy grafikę, rysunek, malarstwo, rzeźbę i scenografię oraz techniki mieszane. Najczęstszym tematem prezentowanych prac jest portret don Kichota, często w towarzystwie Sanczo Pansy. Wybór prac o takiej tematyce był podyktowany współistnieniem kolekcji z tekstem eseju Miguela de Unamuno. Prezentowane prace ujawniają dynamikę zmian stylistycznych, jakie zachodziły w Europie na przestrzeni XIX i XX wieku. W szczególny sposób zwracamy Państwa uwagę na ewolucję portretu don Kichota: od realizmu (np. w obrazie Piotra Michałowskiego) przez uproszczony rysunek, aż po czysto graficzny znak (np. prace Jana Hrynkowskiego, Jerzego Panka, Jana Młodożeńca, Józefa Wilkonia).
– Sztuka, która jest ze swej natury kosmopolityczna, często wypowiada się przez sięganie po miejscową tematykę i koloryt lokalny. Możemy to zaobserwować także w naszej kolekcji. Don Kichot Stefana Rassalskiego walczy heroicznie z wiatrakami, których skrzydła uformowane są w hitlerowskie swastyki. Obraz olejny Barbary Jonscher był sensacją Arsenału’55. To bodaj jedyny obraz, na którym don Kichot pojawia się aż sześć razy! Być może młoda malarka, po latach cenzuralnych ograniczeń, wykrzyczała w ten sposób pędzlem i farbą swoją tęsknotę i przywiązanie do kultury europejskiej. Don Kichot Jerzego Jaworowskiego towarzyszył Tadeuszowi Mazowieckiemu, kiedy ten pełnił funkcję redaktora naczelnego „Więzi”, a następnie – premiera RP. Najsłynniejszy hiszpański hidalgo na obrazie Dominika Rostworowskiego wędruje z grupą małopolskich kolędników. Błędny rycerz z obrazu Jacka Sroki zakończył swoją podróż w ciasnej kuchni. Historia sztuki splątana z historią polityczną i społeczną Polski. Historia Polski splątana z historią Europy.
