Prof. Eugeniusz Cezary Król, wybitny historyk, znawca dziejów Trzeciej Rzeszy i narodowego socjalizmu, w liście do redakcji Biblioteki Analiz upomniał się o uczczenie postaci Jakuba Mortkowicza (1876-1931), słynnego księgarza i wydawcy.

„Wpadła mi w ręce fotografia kamienicy Jakuba Mortkowicza na Rynku Starego Miasta (narożnik południowo-wschodni). W 1928 roku na 10-lecie Niepodległej powstał na niej emblemat firmy dzieła rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego. Po wojnie w odbudowanej kamienicy po numerem 11 emblematu nie odtworzono. A szkoda, bo miał nie tylko wartość artystyczną, ale również upamiętniał niezmiernie zasłużonego wydawcę. Nota bene, przy ul. Mazowieckiej, gdzie mieścił się salon firmy, również nie ma żadnego upamiętnienia. Mój pomysł polega na przywróceniu pamięci firmy Mortkowicza przez odtworzenie emblematu na Rynku Starego Miasta (jest na to miejsce na fasadzie kamienicy; może należałoby ten emblemat zmniejszyć i dodać kilka zdań o firmie i jej właścicielu) i umieszczenie tablicy informacyjnej przy ul. Mazowieckiej” – napisał prof. Eugeniusz Cezary Król.

Poinformował przy tym: „namówiłem już do tego Tomasza Markiewicza, prezesa Zespołu Opiekunów Dziedzictwa Kulturowego Warszawy (ZOK), a żyje i jest czynna zawodowo członkini rodu Mortkowiczów, p. Joanna Olczak-Ronikier”.

Od razu tej inicjatywie poparcia udzielił Rafał Skąpski, prezes Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek: „dziękuję za pomysł, by PTWK dołączyło do inicjatywy. PTWK jest w pełni upoważnione, by w 100-lecie swego istnienia nie tylko patronować tej idei, ale wręcz wystąpić do prezydenta miasta. Oczywiście autor pomysłu, prof. Eugeniusz Cezary Król będzie wymieniany jako spirytus movens”.

 

Jakub Mortkowicz po powrocie z zesłania na Kaukazie, gdzie trafił za działalność niepodległościową, w 1903 roku został z Henrykiem Lindenfeldem współwłaścicielem wydawnictwa G. Centnerszwer i Ska. Wkrótce spłacił wspólnika i z Teodorem Toeplitzem założył przedsiębiorstwo wydawniczo-księgarskie Mortkowicz Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie Sp. Akc., które w kolejnych latach kilkakrotnie zmieniało nazwę (Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza, Księgarnia Mortkowicza, Drukarnia Naukowa Towarzystwa Wydawniczego). Spółka działała w Warszawie i Krakowie, zakończyła działalność w 1950.

W 1911 roku dla usprawnienia działalności wydawniczej Jakub Mortkowicz nabył od Władysława Danielewicza Drukarnię Naukową w Krakowie. W 1912 roku Henryk Lindenfeld odsprzedał Mortkowiczowi swój udział w spółce dzięki czemu ten stał się jedynym właścicielem Księgarni sortymentowej, komisowej i nakładowej p. f. G. Centnerszwer i Ska. W 1913 roku kupił Księgarnię Powszechną Marymonta i Szlifersteina i połączył ją z własną, jednocześnie zatrudniając Marymonta i Stefana Freidera.

Jakub Mortkowicz posiadał dwie księgarnie w dwóch różnych miejscach Warszawy, jednak tylko przez kilka lat pracowały jednocześnie.

Położył doniosłe zasługi na rzecz kultury polskiej, której był entuzjastą. Był wydawcą wielu słynnych polskich pisarzy i poetów, m.in. Marii Dąbrowskiej, Stefana Żeromskiego, Leopolda Staffa, Juliana Tuwima, Janusza Korczaka i Bolesława Leśmiana. W latach 1904-1912 zorganizował wydanie prawie wszystkich dzieł Nietzschego; w pracach nad nim wzięli udział najznamienitsi ówcześni twórcy, jak poeta Leopold Staff, prozaik Wacław Berent oraz grafik Franciszek Siedlecki. Jako wydawca bądź mecenas wspierał wielu innych artystów (szczególnie twórców młodopolskich), promując światowy kanon literacki w Polsce, a sztukę polską na arenie międzynarodowej. W 1928 roku został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

W ciągu całej działalności edytorskiej Jakuba Mortkowicza i jego następców wyszło 897 tytułów. Większość z nich została oznaczona charakterystycznym kłoskiem.

Żoną Jakuba Mortkowicza była pisarka i tłumaczka Janina Horowitz. Ich jedyna córka Hanna Mortkowicz-Olczakowa (1905-1968) była poetką i pisarką. Wnuczka Joanna Olczak-Ronikier (ur. 1934) jest pisarką i scenarzystką, a prawnuczka Katarzyna Zimmerer (ur. 1961) – dziennikarką i pisarką.

Po wojnie Janina Mortkowiczowa i Hanna Mortkowicz-Olczakowa chciały reaktywować działalność wydawniczą i w 1945 roku w Krakowie wznowiły działalność opartą na prawach autorskich sprzed wojny. Wydawnictwo J. Mortkowicza podejmowało jednak tylko wspólne wydawanie książek z innymi nakładcami, pobierając opłatę procentową za udostępnione prawa autorskie. Lata 1948–1950 przyniosły ograniczenie działalności wydawców prywatnych, a produkcja wydawnicza całkowicie przeszła w ręce instytucji państwowych i spółdzielczych. W roku 1950 Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza zakończyło swą działalność.

Jakub Mortkowicz popularyzował czytelnictwo, był aktywnym działaczem społecznym. Należał do Zarządu Związku Księgarzy Polskich, działał w Polskim Towarzystwie Wydawców Książek. W 1918 założył wraz z innymi księgarzami Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, które rozpowszechniało w całym kraju pisma i książki. Wielokrotnie był polskim delegatem na międzynarodowe kongresy wydawnicze i Targi Książki. Pełnił rolę stałego reprezentanta II RP we Florencji, Wiedniu, Lipsku i Paryżu.

24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Ursynów zostało nadanie imię Jakuba Mortkowicza.

 

Na reprodukcji fotografia kamienicy Jakuba Mortkowicza przy Rynku Starego Miasta 11 w Warszawie z okresu przedwojennego ze zbiorów prof. E.C. Króla.

 

Przeczytaj także: Wydawcy i księgarze w służbie Rzeczypospolitej – Jakub Mortkowicz