Tak jak pisało się o polskiej szkole reportażu, tak też pisało się o polskiej szkole eseju. Co prawda esejem określano wszystko co miało
charakter literackiej wypowiedzi i wykraczało poza ramy recenzji czy felietonu. Okazuje się jednak, że sama
definicja eseju jest kwestią sporną
i co innego za esej rozumieją Anglosasi,
Francuzi czy Niemcy. Chcąc więc skomponować jakąkolwiek antologię
eseju trzeba najpierw przyjąć
rygorystyczne kryteria kwalifikacyjne.
A już szczególnie gdy hasłem
wywoławczym antologii jest kosmopolityzm i sarmatyzm.

Warto dokładnie zapoznać się ze wstępem Doroty Heck, autorki
wyboru i opracowania. Inaczej bowiem niezrozumiały może być zarówno dobór nazwisk jak i samych
tekstów zawartych w antologii.
Od razu trzeba podkreślić, że jest to pierwsza wydana w Polsce
antologia w pełni uwzględniająca
wszystkich najwybitniejszych i liczących się powojennych eseistów publikujących zarówno w kraju jak i na emigracji, głównie na łamach paryskiej „Kultury”. Wybór otwierają
eseje Karola Irzykowskiego i Władysława
Tatarkiewicza pisane przed wojną, a pełniące funkcję prologu. Po nich autorka wyboru dołączyła czterdziestu pięciu autorów, wśród których prym wiodą Gustaw Herling-
Grudziński, Jerzy Stempowski,
Zygmunt Kubiak, Czesław Miłosz,
Andrzej Kijowski, Ewa Bieńkowski,
Leszek Kołakowski.

Wiele występujących w antologii
nazwisk jak i tekstów, to przypomnienie
liczących się swego czasu postaci oraz poruszanych przez nich tematów. Autorka dokonując wyboru
czyni to nie na zasadzie przypadkowego
zestawu, ale pod kątem ukazania toczonych sporów filozoficzno-
historiozoficznych. Ale może właśnie dlatego musiało w tej antologii
zabraknąć choćby takich nazwisk
jak Paweł Jasienica, Stanisław Cat-Mackiewicz, Hanna Malewska, Antoni Gołubiew. A może po prostu poczekać nam trzeba na tom drugi.
Jako że tytuł „Kosmopolityzm i sarmatyzm” nie jest hasłem zamkniętym
i dyskusja na ten temat trwa nadal.