W ramach cyklu “Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach…” prezentujemy artykuły o ważnych dla polskiej kultury książkach i ich twórcach. Tym razem “Mitologia” Jana Parandowskiego.

Prawdziwy humanista, erudyta cyzelujący polszczyznę na wzór arcydzieł antycznych i renesansowych, pisarz, eseista i tłumacz. Jego warsztat literacki nazwano „pracownią alchemika”, w której mistrz daje słowom życie.

 

 

 

 

 

 

Lwów

Jan Parandowski urodził się 11 maja 1895 roku we Lwowie. Był synem Julii Parandowskiej oraz Jana Bartoszewskiego, księdza greckokatolickiego, teologa, pedagoga, profesora Uniwersytetu Lwowskiego, autora kazań, prac teologicznych i pedagogicznych. Uczęszczał do C.K. IV Gimnazjum (późniejsze IV Państwowe Gimnazjum im. Jana Długosza), gdzie dzieje kultury rzymskiej wykładał wtedy Jan Szczepański, z którym Parandowski w przyszłości opracuje podręcznik “Kultura klasyczna w zarysie” (Lwów 1931).

Władysław Studencki w swojej książce “Alchemik słowa”, interesującym studium na temat Parandowskiego, opisuje szkołę pisarza tak: „O filozofii greckiej ciekawie mówił dr Wiktor Strusiński, greki uczył w owym gimnazjum arcydziwak Władysław Bojarski, noszący przezwisko Doxa[1]; przemęczał uczniów słówkami i gramatyką grecką. W klasie VI Parandowski otrzymał stopień niedostateczny z Homera. Po wakacjach złożył poprawkę, ale tak się doskonale przygotował, że Bojarski zażądał, by w drodze wyjątku przyznać uczniowi stopień dobry (…) Odtąd Parandowski rozmiłował się w grece”. Na maturze zdawał grekę i łacinę. W 1913 roku rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Studiował filologię klasyczną i archeologię śródziemnomorską.  Studia te przerwała Wielka Wojna, w czasie której Parandowski był internowany w Rosji.

Po powrocie do Lwowa w 1920 roku, kontynuował studia, a w 1923 roku uzyskał magisterium z filologii klasycznej i archeologii. Pracował m.in.  jako tłumacz, eseista i kierownik literacki w wydawnictwie Alfreda Altenberga. Studia nad literaturą i kulturą antyczną ugruntowane przekładami pogłębił, podróżując do Grecji, Francji i Włoch. Z tych wojaży powstały „relacje podróżnicze”,  do dziś zachwycające barwnością opisów i feerią szczegółów, po lekturze których czytelnik ma wrażenie, że właśnie przeniósł się do opisywanych miejsc (bez zażywania innych psychoaktywnych substancji niż książka). Zbiory, o których mowa to: “Rzym czarodziejski” (1924), “Dwie wiosny” (1927) i “Podróże literackie” (1958). W szczególności polecamy “Dwie wiosny”, stanowiące zapis wypadów naszego bohatera do Aten oraz na Sycylię.

 

 

Warszawa

W 1929 roku Jan Parandowski przeniósł się do Warszawy, gdzie od 1930 roku został członkiem polskiego PEN Clubu[2] (założonego przez Stefana Żeromskiego w 1925 roku), którego był później wieloletnim prezesem (od 1933 do 1978, podczas wojny działalność formalnie kontynuowała Maria Kuncewiczowa na emigracji w Londynie, a Parandowski reaktywował krajowy PEN-Club w 1947 roku). W 1936 roku  został uhonorowany brązowym medalem podczas Olimpiady w Berlinie za powieść “Dysk olimpijski”. Warto wyjaśnić, że nagrody takie przyznawano w latach 1912–1948 podczas Olimpijskiego Konkursu Sztuki i Literatury, rozstrzyganego w czasie letnich igrzysk, co miało zgodnie z zamysłem Pierre’a de Coubertin przypominać o tak cenionym w starożytności połączeniu wysiłku ciała i ducha. Swoje obawy wobec kolejnej wojny Parandowski opisał w tekście “Niebo w płomieniach”, odwołując się do własnego doświadczenia z lat poprzedzających koszmar Wielkiej Wojny.

Podczas okupacji uczestniczył w podziemnym życiu kulturalnym Warszawy, a po wojnie  był jednym z najważniejszych działaczy na rzecz pokoju. W 1948 roku przygotowywał Światowy Kongres Intelektualistów we Wrocławiu. W 1949 został delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu. W 1958 współorganizował Międzynarodowy Zjazd Tłumaczy w Warszawie. Był aktywnym rzecznikiem współpracy międzynarodowej na rzecz pokoju na świecie. Może gdyby Polska nie znalazła się za żelazną kurtyną, Parandowski miałby okazję współpracować z Józefem Rotblatem oraz Bertrandem Russellem i zaangażować się w ruch Pugwash.[3]

W szkicu “Książka i pokój” (“Pisma wybrane”, Warszawa 1955) Jan Parandowski pisze: „Książka jest prawdziwym symbolem pokoju, bardziej niż jakikolwiek z tych, które upragnionemu ideałowi towarzyszą w wyobraźni ludzkiej”. Wierny temu ideałowi, był zaangażowany w przedsięwzięcia, poprzez które polscy intelektualiści wyrażali swój sprzeciw wobec ograniczania wolności słowa przez władze komunistyczne (List 34, w roku 1964). Parandowski jako człowiek pióra nie bał się żadnej pracy z nim związanej: był pisarzem, dziennikarzem, recenzentem, redaktorem i tłumaczem. Wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Oprócz esejów i książek popularyzujących historię starożytną, a wykorzystywanych jako pomoce szkolne (“Przygody Odyseusza”, “Wojna trojańska”) i biografii (“Król życia” – o losach Oscara Wilde’a, “Petrarka”), spod jego ręki wyszły spolszczenia “Historii świata” H.G. Wellsa, “Odysei” Homera czy  “O wojnie domowej” Juliusza Cezara. Oprócz olbrzymiego zainteresowania kulturą klasyczną, tłumaczył też dzieła literatury francuskiej (m.in. Teofila Gautier, Romain Rollanda).

Obecnie jest to pisarz trochę zapomniany, dlatego warto przypomnieć, że jego talent był wysoko  oceniony: jeszcze przed II wojną światową rozważano zgłoszenie jego kandydatury do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, do której został nominowany dwa razy (w 1957 i 1959 roku). Zmarł 26 września 1978 w Warszawie.

W zbiorowej świadomości zachował się Parandowski jako autor najpopularniejszej “Mitologii”.

Na początku był chaos

„Któż zdoła powiedzieć dokładnie, co to był chaos? Niejedni widzieli w nim jakąś istotę boską, ale bez określonego kształtu. Inni – a takich było więcej – mówili, że to wielka otchłań, pełna siły twórczej i boskich nasieni, jakby jedna masa nie uporządkowana, ciężka i ciemna, mieszanina ziemi, wody, ognia i powietrza. Z tej napełnionej otchłani, kryjącej w sobie wszystkie zarodki przyszłego świata, wyłoniły się dwa potężne bóstwa, pierwsza królewska para bogów. Uranos – Niebo i Gaja – Ziemia”.

“Mitologia” jest zbiorem baśni o bogach i bohaterach, będących echami dawnych kultów i obrzędów starożytnych Greków oraz Rzymian, którzy w znacznym stopniu oparli swoją religię na wierzeniach ludów zamieszkujących Helladę. Dzięki mitom wyjaśniano zjawiska przyrody i wydarzenia historyczne, to mity określały miejsce człowieka we wszechświecie, jego los i rolę w społeczeństwie oraz uzasadniały przekonania religijne i rytuały. Napisana współczesnym językiem z historiami opowiedzianymi w układzie linearnym, książka Parandowskiego zaczyna się od mitu o powstaniu świata, którego fragment cytujemy wyżej, poprzez mity o narodzinach poszczególnych bogów, zapoczątkowaniu najważniejszych zjawisk przyrody aż po historie kontaktów bogów z ludźmi i opowieści związane z herosami. Autor ukazuje mity w sposób wierny tradycyjnemu przekazowi, lecz pozbawiony kontrowersji obyczajowych, np. przez eufemistyczne odnoszenie się do wątków erotycznych, zwłaszcza homoseksualnych.

“Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian” – bo tak brzmi  pełen tytuł – to książka z pogranicza prozy fabularnej i eseju. Jest to literacki debiut Parandowskiego, napisał ją jeszcze w czasie studiów, i jednocześnie jedna z najlepiej sprzedających się do dziś książek na polskim rynku wydawniczym. Cieszy się olbrzymią popularnością, nawet jak na lekturę szkolną, w obrocie antykwarskim i pozostaje absolutnym bestsellerem obok klasyki literatury pięknej, takiej jak “Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa, “Zbrodnia i kara” Dostojewskiego, “Gra w klasy” Cortazara czy “Rzecz o moich smutnych dziwkach” Marqueza.

W zamyśle autora celem  utworu była popularyzacja podstaw kultury antycznej wśród najmłodszych czytelników. Sam Parandowski stwierdził, że musiał „kastrować” swój tekst, dokonując czegoś w rodzaju autocenzury. Takie ujęcie mitologii pozwoliło na korzystanie z tej pozycji w edukacji szkolnej do dzisiaj. Książką zawierającą niewłączone do “Mitologii” wątki miłosne, tworzącą niejako „wersję dla dorosłych”, jest zbiór “Eros na Olimpie”.

Pierwsze wydanie “Mitologii” miało miejsce we Lwowie roku Pańskiego 1924. Książka ukazała się nakładem Księgarnia Wydawniczej Hermana Altenberga i  doczekała się dwóch edycji. Wydanie trzecie  przygotowało Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych w Kuratorium Szkolnym Okręgu Lwowskiego (1932). Po wojnie ukazywały się dość regularnie wznowienia. Najbardziej popularna, dziś już klasyczna i na bieżąco dodrukowywana, jest edycja z 1992 roku Wydawnictwa Puls.

To oczywiście nie  koniec naszych przemyśleń na temat Jana Parandowskiego i jego twórczości. Polecamy też  wcześniejszy artykuł “Alchemik złowa” https://suszekbooks.com/news/171/alchemik-slowa-wspomnienie-o-janie-parandowskim.  Obiecujemy też, że na pewno wkrótce napiszemy coś jeszcze o jednym z najlepszych w naszej opinii polskich literatów XX wieku.

Bibliografia:

Janusz R. Kowalczyk, “Jan Parandowski (11.05.1895—26.09.1978)”, (https://culture.pl/pl/tworca/jan-parandowski, dostęp 21 lipca 2020

Jan Parandowski, “Mitologia wierzenia i podania Greków i Rzymian”, Londyn 1992

Jan Parandowski, “Mitologja wierzenia i podania Greków i Rzymian”, Lwów 1932

Władysław Studencki, “Alchemik słowa”, cz. 1, Opole 1972

Władysław Studencki, “Alchemik słowa: rzecz o Janie Parandowskim”, cz. 2, Opole 1974

 

[1] W filozofii greckiej mniemanie, złudne lub niepewne przekonanie czy też poznanie.

[2] PEN (ang. pen  – pióro)  skrót od Poets, Essayists, Novelists – poeci, eseiści, noweliści.

[3] Nasz artykuł o Józefie Rotblacie: Olga Suszek, Łukasz Suszek, “Józef Rotblat – naukowiec w służbie pokoju”, http://historianadotyk.pl/jozef-rotblat-4-11-1908-31-08-2005, dostęp 21 lipca 2020.

Artykuł dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Kultura w sieci.

http://www.suszekbooks.com/