Pokój z widokiem na wojnę. Historia Izraela” Konstantego Geberta (Agora), „Marian Eile. Poczciwy cynik z »Przekroju«” Mariusza Urbanka (Iskry), „Mrożek. Biografia” Anny Nasiłowskiej (Wydawnictwo Literackie), „Wiwat! Saga wielkopolska” Marka Hendrykowskiego (Rebis) i „Światłość w sierpniu” Williama Faulknera w przekładzie Piotra Tarczyńskiego (Znak) – Książkami Roku 2023. Nagrodę Specjalną otrzymała publikacja „Łempicka. Sztuka” (Bosz). Tytułem Audiobook Roku 2023 wspólnie z Audioteka.pl nagrodziliśmy wersję audio książki „Chłopki. Opowieść o naszych babkach” Joanny Kuciel-Frydryszak (Marginesy). Za najlepszy audioserial uznaliśmy „Error” (scenariusz Krzysztof Domaradzki). Wydawcą Roku 2023 zostało wydawnictwo ArtRage. Wydarzeniem Roku 2023 niewątpliwie jest sukces książki „Chłopki. Opowieść o naszych babkach” Joanny Kuciel-Frydryszak (Marginesy). W tym roku nagrody przyznaliśmy już po raz 22. Autorzy i wydawcy nagrodzonych książek otrzymali od nas pamiątkowe statuetki i dyplomy. A oto „Książki Miesiąca”, które rekomendowaliśmy Czytelnikom w 2023 roku. To spośród nich jury wybrało pięć Książek Roku. PROZA POLSKA Grzegorz Musiał Tamara, siostra wulkanu Zysk i S-ka Epicka epopeja, przywołująca „szalony XX wiek”, który zdeterminował biografię bohaterki tej monumentalnej dylogii (tom pierwszy, pt. „Ja, Tamara”, opublikowano w 2020 roku). Łempicka nie raz znalazła się w epicentrum wydarzeń globalnych. Formuła powieściowa pozwala wyeksponować to, co znamy tylko z relacji dotyczących tej ekstrawaganckiej plastyczki. Brawurowa, zarówno narracyjnie, jak i stylistycznie, proza Grzegorza Musiała nierzadko miewa wymiar poznawczy. Przypomina choćby inicjatywę Stanisławy Nowickiej, międzywojennej artystki kabaretowej, która w USA założyła zrzeszenie walczące z potęgującymi się atakami na Polskę, inicjowanymi przez Moskwę po odkryciu mogił katyńskich. Elżbieta Cherezińska Sydonia. Słowo się rzekło Zysk i S-ka Sydonia von Borck, bohaterka książki, w 1620 roku została ścięta i spalona na stosie jako czarownica. Była obdarzona nieprzeciętną urodą i zdolnościami, wychowywano ją w przeświadczeniu, że jest najpiękniejsza na Pomorzu. Przyjęła oświadczyny księcia Ernesta Ludwika z pomorskiej dynastii Gryfitów, ale do ślubu nie doszło, gdyż książę pod naciskiem rodziny wycofał się z obietnicy i ożenił się z Zofią Jadwigą Brunszwicką. Dalsze losy Sydonii to konflikt z bratem i ciągłe procesy sądowe, liczne zatargi, w końcu proces o czary. Najpoważniejszym z zarzutów było oskarżenie o rzucenie klątwy na rodzinę Gryfitów – po rozstaniu z Ernestem Ludwikiem miała przepowiedzieć, że nie minie 50 lat, jak ród księcia wyginie. I tak się stało. Równie interesujące jak wartka opowieść są osobiste uwagi autorki. Wacław Holewiński Cieniem będąc, cieniem zostałem Lira Wacław Holewiński ma cenny dar odkrywania nietuzinkowych figur z kart polskiej historii. Tym razem ten uznany prozaik otrzepuje z naftaliny Karola Jaroszyńskiego. W 1909 roku rozbił on kasyno w Monte Carlo, wygrywając w ruletkę równowartość 774 kilogramów złota! Hazardowe szczęście pomogło mu jednak głównie spłacić długi. Natomiast gigantyczną fortunę zawdzięczał operatywności, którą – używając dzisiejszej optyki – moglibyśmy zakwalifikować jako coś w rodzaju piramidy finansowej. Opus vitae bohatera tej wyjątkowo fotogenicznej i poznawczej powieści znajduje się w Lublinie. Był głównym fundatorem zlokalizowanego tam uniwersytetu. Wspomagał pieniężnie KUL do końca swych dni. A zmarł w następstwie duru brzusznego w warszawskiej klinice św. Ducha przy ul. Elektoralnej – przemianowanej po latach na ośrodek kultury. Feliks Falk Gmach. Opowieści prawdopodobne i prawdziwe Wydawnictwo Lira Feliksa Falka przedstawiać nie trzeba, to ceniony polski reżyser, jego dzieła – jak „Wodzirej” czy „Komornik” – weszły już do klasyki polskiego kina. To człowiek wielu talentów, jest scenarzystą, dramaturgiem, autorem kilkudziesięciu sztuk, producentem filmowym. Tym razem debiutuje jako prozaik. Na tom składa się 18 opowiadań, w których autor daje się poznać jako twórca wyczulony na rzeczywistość, w jego krótkich formach prozatorskich wybrzmiewa to równie silnie. Odbijają się w nich obrazy codzienności, obnażane są wady społeczeństwa, niedorzeczności i absurdy życia codziennego. Celność zgromadzonych w tomie tekstów, gorzka autoironia, subtelna nić narracji i zachęta do namysłu czynią z „Gmachu” dzieło doskonale oryginalne. Opowieści zostały uzupełnione rysunkami wykonanymi przez Feliksa Falka przed kilkudziesięciu laty. PRZEWODNIK LITERACKI Lechosław Herz Puszcza. Opowieści kampinoskie Iskry Dla mieszkańców Warszawy Puszcza Kampinoska to niemal miejski las. Tylko kilka kilometrów dzieli granice stolicy od jednego z kampinoskich mateczników. Odwiedzający mają do dyspozycji 350 km szlaków turystycznych pieszych, 200-kilometrowy szlak rowerowy oraz trasy konne. Tak, warszawiacy mają szczęście, że u progu stolicy znajduje się wspaniała Puszcza Kampinoska. A polscy czytelnicy mają to szczęście, że jej niezwykły przyrodniczy pejzaż ukochał Lechosław Herz i stał się jej wielkim popularyzatorem, a nawet piewcą! Na tom składają się eseje, które są wyznaniem miłości do kampinoskiej puszczy. Ileż tu smakowitych opowiastek, anegdot, ciekawostek, zachwytów. Ale też i smutnej konstatacji, że cywilizacja postępuje i szkodzi przyrodzie. Ale Puszcza Kampinoska mimo to nadal trwa. „Nie było nas, był las. Nie będzie nas, będzie las…”. PROZA ZAGRANICZNA Rebecca Makkai Mam do pana kilka pytań tłum. Rafał Lisowski Wydawnictwo Poznańskie Rebecca Makkai pod płaszczykiem kryminalnej intrygi porusza wiele ważnych wątków. Jednym z nich jest współczesna rzeczywistość kobiet. Mowa jest o ruchu #MeToo, w efekcie którego na jaw wyszło wiele skandali w show-biznesie czy mediach. Bohaterka jest tym głęboko poruszona, ale znajdzie się po drugiej stronie barykady, gdy zarzut o wykorzystanie seksualne pada na jej męża. I tak dotykamy kolejnego tematu – cancel culture, czyli kultury unieważniania. Rebecca Makkai zwraca też uwagę czytelników na wielkie nadużycia wobec osób, które są w słabszej pozycji, przez tych, którzy mają władzę i kierują się uprzedzeniami – kim się urodziłeś, jaki masz kolor skóry czy pozycję w społeczeństwie. Mówi też o hejcie, który zalewa internet, o mediach społecznościowych, które zaprojektowane są tak, aby żerować na naszych najniższych instynktach. Autorka jest mistrzynią uważnego opisywania skomplikowanej ludzkiej natury. Iwa Pezuaszwili Zsyp tłum. Magdalena Nowakowska wydawnictwo Sonia Draga Cieszmy się z każdego literackiego spotkania z Gruzją. Zdecydowanie za mało jest ku temu okazji. Być może wydawcy chętniej będą sięgać po gruzińską literaturę, by przybliżyć kulturę kraju, który już wkrótce może stać się częścią Unii Europejskiej. W grudniu 2023 unijni przywódcy przyznali Gruzji status kraju kandydującego. Nie śniło się to zapewne bohaterom książki „Zsyp” Pezuaszwilego, członkom rodziny Simonow, których życie autor osadził w postsowieckiej Gruzji. Po ucieczce przed wojną w Karabachu na Kaukazie Południowym znaleźli azyl w Tbilisi i muszą sobie układać życie na nowo. Ciekawa jest forma opowiedzianej przez gruzińskiego pisarza historii – w gniewnym, cynicznym i szalonym tonie. Autor wykracza poza ramy zwyczajowej narracji, bawi się formą literacką. Przemawia do czytelnika obrazami, wszak z wykształcenia jest filmowcem. BIOGRAFIE, WSPOMNIENIA Andrzej Brzeziecki Kocio. Kozioł. Senator. Biografia Krzysztofa Kozłowskiego Znak To już historia, ale są jeszcze osoby, które dobrze pamiętają, jak dramatyczne były początki „nowego życia” w naszym kraju, jakie zaczęło się od obrad Okrągłego Stołu i pierwszych, częściowo wolnych, wyborów do parlamentu w 1989 roku. Ale dopiero po latach, tak jak to zwykle bywa, stopniowo dowiadujemy się o wielu szczegółach, które wcześniej nie były szerzej znane. Takim wydarzeniem, które dopiero teraz bliżej poznajemy, była rozmowa, jaką Tadeusz Mazowiecki, pierwszy niekomunistyczny premier po II wojnie światowej, odbył 28 lutego 1990 roku z Krzysztofem Kozłowskim, od czerwcowych wyborów w 1989 roku senatorem RP. Jego wkład w powstanie struktur odrodzonego państwa jest ogromny i trudny do przecenienia. Autor z wielką umiejętnością potrafił zebrać i interpretować różnego rodzaju źródła, co – jak wiadomo – w przypadku historii najnowszej jest szczególnie trudne. Emilia Padoł Rodziewiczówna. Gorąca dusza Wydawnictwo Literackie To bardzo ciekawa, barwna, choć przemilczana pisarka. Na szczęście otrzymaliśmy dzieło, które bardzo skrupulatnie, pomimo wątłych śladów, podąża ścieżką życia autorki „Dewajtis”. Emilia Padoł mistrzowsko wykorzystała wszystkie dostępne źródła. A jeśli nie była pewna niektórych fragmentów życiorysu, to też tego nie ukrywa. Napisana przez nią biografia znakomicie się czyta i pozwala na obiektywną ocenę życia twórczyni, która wymykała się normom społecznym, i jej dzieł. Maria Rodziewiczówna, mimo upływu lat, wciąż figuruje w zestawieniach najbardziej poczytnych polskich prozaików. W 1947 roku w badaniu Biblioteki Narodowej autorka „Między ustami a brzegiem pucharu” zajmowała czwarte miejsce, w 1992 – miejsce drugie, a w zestawieniu z 2015 roku uplasowała się na dziewiątej pozycji. Wyprzedziła m.in. Harlana Cobena, J.K. Rowling, E.L. James i Katarzynę Grocholę. Rafał Habielski Bieg czasu, bieg atramentu PIW Tom traktujący – jak brzmi jego podtytuł – „o czasopismach Mieczysława Grydzewskiego i o nim samym”, we wnikliwym opracowaniu prof. Rafała Habielskiego. Wydatnie poszerza wiedzę o ekstraordynaryjnej figurze z dziejów polskiego dziennikarstwa. Redaktora niezłomnego, który kierował kolejnymi mutacjami „Wiadomości” niemal pół wieku – najpierw w Warszawie, potem w Paryżu i Londynie – wspominają luminarze polskiego piśmiennictwa. Między innymi: Kazimierz Wierzyński, Ferdynand Goetel, Józefowie: Wittlin i Łobodowski oraz bracia Wacław i Karol Zbyszewscy. Co ciekawe, Grydzewski w zasadzie był redaktorem, a nie dziennikarzem. Pióro do ręki brał rzadko, pisanie nie było dla niego najważniejszym sposobem wyrażania siebie. Czynił to właśnie poprzez redagowanie. Zofia z Odrowąż-Pieniążków Skąpska Dziwne jest serce kobiece… T.3. Wspomnienia z Ząbkowic i Krakowa Czytelnik Rafał Skąpski opublikował w trzech tomach i opracował przepisane z rękopisu wspomnienia swojej babci, opatrzył je wstępami, komentarzami, przypisami, wybrał materiał ilustracyjny i wykonał tablice genealogiczne. Pierwsza część – z podtytułem „Wspomnienia galicyjskie”, opublikowana w 2019 roku, obejmuje dzieciństwo autorki, poprzedzone wywodem o przodkach, oraz jej młodość i małżeństwo. Tom drugi z 2021 roku to „Wspomnienia z Pomorza i Hebdowa”, niezwykle cenny zapis życia „zwykłych” ziemian w II Rzeczpospolitej. Okres ten kończy się dramatycznie, gdy wybucha II wojna światowa, potem jest egzystencja w okupowanym kraju. Teraz otrzymaliśmy tom trzeci, obejmujący schyłek życia autorki, który znowu jest wyjątkowym zapisem codzienności, już w nowych czasach, wpierw w Ząbkowicach Śląskich na Ziemiach Odzyskanych, a po śmierci męża – w Krakowie. Wnuk autorki i współtwórca tego ogromnego dzieła dokonał rzeczy niezwykłej, przekazując czytelnikom tę wyjątkową trylogię. Piotr Lipiński Wasilewska. Czarno-biała Czarne Piotr Lipiński, reporter podejmujący tematy naszych dziejów najnowszych, dementuje legendę, jakoby w II Rzeczpospolitej spotkały bohaterkę jego książki represje. Rzeczywiście wzywano ją na przesłuchania, lecz nigdy nie trafiła do więzienia. Przesadzała z twierdzeniem, że z powodów politycznych nie mogła dostać pracy nauczycielki, ponieważ posadę porzuciła z własnej woli. Autor docieka również, dlaczego po zakończeniu II wojny światowej Wasilewska nie powróciła do Polski. To jeden z jej wielkich sekretów. Jarosław Molenda Nienacki. Skandalista od Pana Samochodzika Prószyński i S-ka Doskonale udokumentowana i skrojona biografia, rzucająca nowe światło na curriculum vitae jednego z najpoczytniejszych pisarzy młodzieżowych Polski Ludowej. Rozłożony na czynniki pierwsze – w znacznej mierze dzięki kwerendzie w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej – życiorys Zbigniewa Nienackiego dowodzi, jak niecną był on figurą. Pan Samochodzik zapewnił mu zarówno popularność, jak i pieniądze, lecz czuł się niedoceniony. Irytowało go, że nie jest poważany, bo uprawia jedynie literaturę młodzieżową, a recenzenci ją krytykują. Tomasz Lerski Janusz Kukuła. Ja to ktoś inny Czytelnik Magia radia jest szczególnie i stale obecna na jego scenie teatralnej. Taki wniosek nasuwa się po przeczytaniu wspomnień wieloletniego dyrektora Teatru Polskiego Radia, wnikliwie spisanych przez Tomasza Lerskiego. Janusz Kukuła, od ponad czterech dekad związany ze „sceną wyobraźni Melpomeny”, detalicznie odsłania kolejne karty swego curriculum vitae. Z rozrzewnieniem zapoznajemy się z jego młodością, znaczoną częstymi przeprowadzkami. Przez strony przewijają się personalia wprowadzających go w niełatwy fach teatralnego radiowca. Poświęca im sporo miejsca, wydobywając z zakamarków pamięci nie tylko sympatyczne epizody. Beata Biały Żyć jak Wielki Szu. Biografia Jana Nowickiego Rebis W serii poświęconej najwybitniejszym postaciom polskiego filmu, sceny i estrady ukazała się książka o Wielkim Szu. Każdy miłośnik kina wie, że tak nazwano Jana Nowickiego po wspaniałej roli w filmie Sylwestra Chęcińskiego. Chociaż z opowieści wynika, że do aktorstwa trafił dość przypadkowo, studia aktorskie traktował niezbyt serio, przerwał je, aby przez rok pracować pod ziemią w kopalni, to osiągnął mistrzostwo, czego najlepszym potwierdzeniem były jego role w spektaklach reżyserowanych przez Andrzeja Wajdę, jednego z najwyższych autorytetów i genialnego twórcę filmu, a także teatru. Po latach Nowicki wycofał się jednak z aktorstwa i z powodzeniem został pisarzem. A pisał zawsze wiecznym piórem, bo „to zmusza do myślenia”. Monique Chmielewska-Lehman, Artur Chmielewski, Karolina Prewęcka Papcio Chmiel udomowiony Prószyński i S-ka Lektura tej urokliwej książki przekonuje, że autor „Tytusa, Romka i A’Tomka” lubił swój dom jako miejsce twórcze. Zapełniał go samodzielnie wykonywanymi meblami i gromadził w nim wytwory sztuki ludowej. Popularne kojarzenie domatora z osobą, która w domu zajada posiłki, ogląda telewizję czy śpi tak długo, jak tylko się da, nie ma nic wspólnego z autorem najpopularniejszego polskiego komiksu. Nie lubił typowych codziennych rytuałów. Święta też wolał obchodzić po swojemu. Tak wynika z relacji potomstwa plastyka, Monique Chmielewskiej-Lehman i Artura Chmielewskiego, skrzętnie spisanych wykwintnym piórem Karoliny Prewęckiej. Nierzadko odkrywczych. Sam się strzygł, sam dobierał ubrania. Kolorami, wzorami, formami, w które się przyozdabiał, wyrażał siebie, a zarazem pokazywał, że od przaśnego PRL-u można się dystansować. Marta Sawicka-Danielak Ostatni Białystoker Wielka Litera „Chciałbym, żeby tę książkę czytali młodzi ludzie. Może spojrzą na swoje życie z innej perspektywy” – powiedział w jednym z wywiadów bohater tej książki, Ben Midler. Jest Białystokerem, co w języku jidysz oznacza białostoczanina. Dziś 95-latek mieszka w Stanach Zjednoczonych i opowiada o swoich doświadczeniach amerykańskiej publiczności. Dzięki Marcie Sawickiej-Danielak, również białostoczance (dziennikarce, autorce książek „Święto trąbek” i „Ambasada Śledzia”), która odnalazła go w Yad Vashem w Izraelu, także Polacy mogą poznać jego historię. Co ciekawe, ich rodziny żyły obok siebie, a oni sami, choć w różnych epokach, mieszkali na tej samej ulicy. Ben przetrwał białostockie getto, potem aż sześć obozów koncentracyjnych, stracił wszystko, ale siłę czerpał właśnie z tego, że, jak sam mówi, miał dobre życie przed wojną. Aby dopełnić obrazu przedwojennego Białegostoku, autorka oddała też głos innym osobom, polskim i żydowskim mieszkańcom, pojawia się też jej własna rodzina, w tym nastoletnia córka. LITERATURA FAKTU Andrzej Janikowski Trzysta procent socjalizmu. Przodownicy pracy w PRL Prószyński i S-ka Współzawodnictwo w pracy uczyniło znacznie więcej szkody niż pożytku, tak brzmi konkluzja tej nader wyczerpującej pracy. Pomysł przymusowo importowano po II wojnie światowej z ZSRR do Polski i pozostałych państw obozu komunistycznego. Wszędzie tam, gdzie narzucono model gospodarki centralnie planowanej. Po zniszczeniach wojennych Polacy z niemałym entuzjazmem ruszyli do odbudowy kraju. W rekordowym tempie wznoszono nowe domy i fabryki. Władza wykorzystywała jednak wyścig pracy do podwyższania norm, a to już nie budziło takiej euforii. Łatwo to wytłumaczyć. W zaistniałym układzie polityczno-gospodarczym narastał poważny problem: powstawała sytuacja, w której tylko część pracowników przystępowała do współzawodnictwa pracy, ale jego skutki odczuwali wszyscy. Skutki negatywne – dodajmy. Nowych, czyli wyższych norm wielu pracowników nie było w stanie wykonać. W konsekwencji, de facto, zarabiali mniej, co powodowało konflikty. Aleksandra Wojtaszek Fjaka. Sezon na Chorwację Czarne Liczne przewodniki ukazują wszystko, co w Chorwacji najpiękniejsze i warte odwiedzenia, a także spróbowania, co warto zjeść i wypić oczywiście też. Ale jest też grupa zainteresowanych Chorwacją „od środka”. I do nich trafia autorka pasjonującego reportażu zatytułowanego „Fjaka”, co w Dalmacji oznacza „kondycję ducha, kiedy człowiek pragnie jedynie patrzeć w dal i porzucić jakąkolwiek formę aktywności, rozpuścić się w przestrzeni. Psychofizyczny stan niemożliwego do zaspokojenia pragnienia nicości”, jak wyjaśnił autorce znajomy mieszkaniec Dalmacji. Takie poczucie może ogarnąć tam każdego, jednak treść książki wywołuje zgoła inne emocje. W niezwykle trafny sposób przedstawiono tu szereg spraw trudnych i najtrudniejszych, z jakimi spotyka się tamtejsze społeczeństwo – od polityki, przez gospodarkę, po sport, który – jak w przypadku otoczonego kultem piłkarskiego klubu Hajduk ze Splitu – jest swego rodzaju współczesną religią społeczną. Tomáš Forró Gorączka złota. Jak upadała Wenezuela tłum. Andrzej S. Jagodziński Czarne Wenezuela to niegdyś jedno z najbogatszych państw świata, kraj dysponujący największymi złożami ropy naftowej na świecie. Dziś – państwo w ruinie. Wszystko tu jest ogromne: inflacja, bieda, korupcja, przestępczość, emigracja, do tego niemoc socjalistycznych władz pod kierownictwem prezydenta Nicolasa Maduro. W jaki sposób doprowadzono do zapaści ekonomicznej i humanitarnej? Ustalenia przyczyn chaosu podjął się Tomáš Forró – znakomity słowacki reporter zajmujący się kryzysami politycznymi na całym świecie, korespondent wojenny, który dociera tam, gdzie inni się nie odważą, autor bardzo dobrze przyjętej w Polsce książki „Apartament w hotelu Wojna. Reportaż z Donbasu”. Jego książkę o „Hellezueli” należy czytać ku przestrodze. Złe decyzje rządzących, nieumiejętnie prowadzona polityka, korupcja, kryzys klimatyczny, wyczerpanie zasobów, zapatrzenie się tylko w swoje potrzeby. Ponury los Wenezueli mogą podzielić inne kraje. Wojciech Tochman Historia na śmierć i życie Wydawnictwo Literackie Wybitny reportażysta przywołuje sprawę kryminalną sprzed 27 lat, która wstrząsnęła wówczas całą Polską. W 1996 roku na warszawskim Tarchominie troje maturzystów brutalnie zamordowało młodą kobietę, tylko kilka lat od nich starszą. Nic im nie zawiniła, planowali jedynie okraść firmę, w której była zatrudniona. A może jednak chcieli i zabić, po coś wzięli ze sobą bejsbola. „Jakie to głupie było!”, przyznaje …