Popularność autobiograficznych opowieści musi zastanawiać. Czy jest to scheda po szlachetczyźnie, której duma i próżność w XVII wieku eksplodowały tak, że stworzono wyretuszowany portret polskości, zamazujący obrazy innych grup społecznych? Powstawały liczne dzieła zwane silva rerum, a dowodziły nie tyle ambicji umknięcia przed Kostuchą, ile upamiętnienia szczegółów z życia kręgów ziemiańskich, począwszy od przepisów na ciasta, przez podróże, czyli rzeczy stricte dokumentalne, a na próbkach kreatywnych, gawędowych skończywszy. Jeśli przykłady, na których chcę się dziś skupić – a przychodzą mi do głowy i inne popularne książki: „Bambino” Ingi Iwasiów, „Kręgi obcości” Michała Głowińskiego, „Fałszerze pieprzu” Moniki Sznajderman – mają jakiś związek ze schedą szlachecką, to jest to zamysł wobec niej polemiczny. Wpisany w nie jawnie lub podskórnie; i dziś – po zapomnianej już nieco eksplozji tzw. nurtu chłopskiego w prozie i licznych ostatnich rewindykacjach ludowych – niemal oczywisty, ba! nudny (intensywna obecność „Chłopek” temu nie zaprzecza). Postaram się powiedzieć, co jest w nim nowego, przyglądając się szczegółom i interpretując „Stronę ojca” Andrzeja Mencwela* i „Nic się nie działo” Tomasza S. Markiewki**. Wszystkie wymienione nazwiska, nie tylko ostatnie dwa, trzeba kojarzyć również z pracami naukowymi – i tytułami, od doktora do profesora – trzeba dostrzec, że autorzy z jakiegoś powodu zdecydowali się zstąpić z katedry. Zagarnąć szersze audytorium. Już tytuł „powieści z życia” Andrzeja Mencwela może odsyłać do pomnikowego dzieła Prousta, którego siłą był wieloaspektowy subiektywizm i na ten wymiar autor kładzie nacisk, ale nie jest w tym konsekwentny. Markiewka po kropce dodaje w tytule, że to „historia jego babki”, ale opatruje rzecz przypisami. Co z tego wynika dla książek i czytelników? To jasne, że ani książka Mencwela, ani Markiewki nie została napisana tylko dla rodziny. Z obu wprawdzie wyłaniają się szczegółowe portrety bliskich – rolniczki i działaczki Anny Salachny i krawca, prezesa cechu i żołnierza Antoniego Mencwela – ale też ich krewnych, relacji między znajomymi, i całych grup ludzkich w zmieniających się warunkach. Autorzy uwypuklają nietypowość w typowości, walory charakteru – upór, samodzielność w myśleniu, wysiłek w rozwoju, służenie innym. Ale też tropią specyficzności w środowiskach. Anna Salachna – wydobywszy się ze wsi podgórskiej i zakosztowawszy sukcesu w mieście na tzw. Ziemiach …