W dzisiejszych czasach i sytuacji zarówno w kraju, jak i w najbliższym sąsiedztwie wojny w Ukrainie dawne problemy świata widziane z Londynu przed 75 laty stały się bardzo aktualne. Warto zatem zwrócić uwagę na kilka prac z zakresu grafiki książkowej Wojciecha Jastrzębowskiego, bo powstały w podobnych okolicznościach, a są mało znane. Sama odkryłam je dopiero rok temu, pisząc książkę o dziejach czterech pokoleń moich najbliższych przodków pt. „Z Warszawy do Europy” i porządkując w tym celu spuściznę artystyczną mojego dziadka Wojciecha. Był on też żołnierzem­-legionistą Józefa Piłsudskiego, ale przede wszystkim artystą, tyle że znany jest głównie jako projektant wnętrz i mebli, monet, medali i herbów, profesor i rektor warszawskiej ASP sprzed II wojny światowej oraz dobrze wspominany jako dydaktyk przez wielu absolwentów Akademii po tej wojnie. Impulsem do powstania niniejszego tekstu była prośba dr Krystyny Wieszczak o moją zgodę, jako spadkobierczyni praw autorskich dziadka, na wykorzystanie czterech ilustracji z „Folwarku zwierzęcego” Orwella w publikacji jej doktoratu pt. „George Orwell and Communist Poland: Emigré, Official and Clandestine Receptions”, obronionego w 2020 roku na Uniwersytecie w Southampton. Poza tym chciałabym tym tekstem zachęcić do odwiedzenia wystawy „Projektant. Wojciech Jastrzębowski (1884–1963)”, przygotowanej przez kustosz Joannę Kanię w Muzeum ASP w Warszawie (do maja 2024 roku). Ani w mojej książce, ani na wystawie wśród wielu innych dzieł dziadka nie starczyło już miejsca na pokazanie projektów graficznych, o których będzie tu mowa. George Orwell (1903–1950) opublikował „Folwark zwierzęcy” w 1945 roku pod koniec swojego życia, będąc już bardzo chorym na gruźlicę. W dużym skrócie, jest to bardzo gorzka bajka-satyra o rewolucyjnym przejęciu władzy przez zwierzęta pod dowództwem knura Napoleona, wygnaniu samodzierżawcy upadającego folwarku – obraz Rosji do 1917 roku i rewolucji październikowej. Knur – wizerunek Stalina – stopniowo staje się bezwzględnym dyktatorem w nowej Republice Zwierzęcej. Konsekwentnie eliminuje swoich konkurentów i krytyków, zmieniając szczytne hasła rewolucji, niweczy równość i demokrację, rządzi terrorem i strachem oraz dzieli zwierzęcą społeczność na sytą i dostatnią mafię władców-świnie, chroniącą ich bezpiekę-psy oraz pilnowanych głupich i sterroryzowanych poddanych: owce, konie, osły, kury, kaczki itp. Zwierzęta-władcy zaczynają chodzić na dwóch nogach i nosić ludzkie mundury, Napoleon cynicznie dogaduje się z ludźmi-sąsiadami, którzy po okresie początkowej, nieporadnej z nim walki, dają mu spokój. Wszystko wraca do przedrewolucyjnej normy, tyle że terror pozostaje – zaś czytelnik nie ma wątpliwości, że jest to obraz Związku Radzieckiego doby Stalina oraz post-jałtańskiej Europy. Już w 1946 roku londyńskie Wydawnictwo Światowego Związku Polaków z Zagranicy Światpol wydało polskie tłumaczenie „Folwarku zwierzęcego” dzięki przyjaźni Orwella z tłumaczką Teresą-Reną Jeleńską (1892–1969), znaną damą salonów II RP oraz na emigracji w Anglii i Francji (por. redPor, „Rena Jeleńska”, „Wysokie Obcasy”, GW 23.11.2001). Był to jej największy sukces translatorski, a też pierwsze w ogóle tłumaczenie na język słowiański tego ówczesnego bestselleru angielskiego. O projekt okładki i pięciu rysunkowych ilustracji poproszono Wojciecha Jastrzębowskiego, który po niemal rocznej tułaczce przez całą Europę przebywał na emigracji w Londynie od czerwca 1940 roku do września 1947 (por. E. J. dz. cyt., ss. 193–208). Sądząc z dużej liczby innych książeczek oraz okładek lub obwolut projektu dziadka (zachowanych w archiwum rodzinnym), był on często o to proszony przez Światpol od 1945 roku. Okładka „Folwarku” jego autorstwa była zielona, u góry napis: „GEORGE ORWELL”, u dołu „FOLWARK ZWIERZĘCY” i „ŚWIATPOL”, zaś pośrodku heraldyczny portret knura Napoleona w mundurze generalissimusa, na epoletach ma symbole nowej Republiki. Knur rozdziawia ryj z wystającymi kłami. Jego popiersie obramowane jest na dole pejczem skrzyżowanym z kajdanami. A na górze i po bokach rozwinięta jest wstęga z dobrze znanym dziś cytatem orwellowskim: „Wszystkie zwierzęta są sobie równe [z lewej], ale [uwypuklone u góry] niektóre zwierzęta są równiejsze od innych [z prawej]”. Lewa część tej maksymy była pierwotnym prawem Republiki Zwierzęcej, a prawa jej część „wykrystalizowała się” w toku dalszej „ewolucji” władzy Republiki w kierunku dyktatury. Na stronie 25 widnieje reprodukcja czarno-białego rysunku ze zgromadzeniem zwierząt wokół flagi z symbolem Nowej Republiki, krowim rogiem skrzyżowanym ze świńską racicą. Wysoki maszt flagi podpierają grzbietami duży knur i świnia. Wokół masztu stoją zwierzęta, zastygłe w charakterystycznych pozach dla danego gatunku, podnosząc ku fladze otwarte pyski: krowy z cielakiem, barany i owce, wilki i kundle, kot oraz ptactwo zagrodowe. Natomiast za masztem stoją konie, świnka, osioł i koza. W tle rozciąga się sielskie pastwisko. Pejzaż skąpany jest w promieniach słońca padających z lewego górnego rogu. Podpis głosi: „Flaga była zielona… podczas, gdy róg i kopyto były symbolami przyszłej Republiki Zwierzęcej”. 75 lat temu nikt nie miał już wątpliwości, że te symbole przypominały kształtem sierp i młot – herb ZSRR. Oryginału tego rysunku brak w archiwum rodzinnym. Zachował się natomiast w naszym archiwum oryginalny rysunek i szkic – wykonane tuszem na kalce kreślarskiej – ilustracji ze strony 56 tej książki. Jest to przedstawienie podobnego zgromadzenia, w którym zwierzęta-słuchacze stoją w ciasnej gromadce, ale z dwóch krów, koni i osła zmieściły się tylko smutnie opuszczone głowy, zaś koza, baran, owce, jagnięta i drób narysowane są w całych postaciach. Zasłuchane zwierzęta wyciągają szyje ku centralnej postaci …