Światło. Stolicę Portugalii określa światło. W bardzo wielu relacjach powtarza się ów luminarny aspekt. Kiedy czytałem znakomite opracowanie Neilla Lochery’ego „Lizbona. Miasto Światła w cieniu wojny 1939-1945” (Czytelnik, 2015), jeszcze nie odwiedziłem tamtych stron. Ale teraz już mam prawo z autopsji potwierdzić ową lizbońską świetlistość. Lochery zajmował się – w bardzo ciekawym studium – czymś innym niż uroki geografii, przede wszystkim skupiając się na fakcie, co z położenia w trakcie II wojny światowej wynikało dla kraju nad Tagiem, formując wówczas postawy i zachowania Portugalczyków (zwłaszcza wszelkich prominentów reżimu Salazara) oraz dotycząc bezliku rezydentów służb specjalnych kilkunastu kluczowych państw świata. Kłębiły się ich tam wtedy setki, jeśli nie tysiące. Bądź co bądź nie przypadkiem dwójka bohaterów najsłynniejszego filmowego romansu wojennego, uciekając przed nazistami, musi najpierw przedostać się z marokańskiej Casablanki do Lizbony… Notabene mało kto wie, że „Casablanca” Michaela Curtiza z 1942 roku powstała na postawie sztuki autorskiej pary Murray Burnett i Joan Alison. Sztuka nosi tytuł „Wszyscy wracają do Ricka”, a Warner Brothers ją wykupił – jako podstawę do scenariusza – za dzisiejsze mniej więcej 300 tysięcy dolarów. Wracajmy jednak z Casablanki nad Tag. Też nie każdy wie, że szlak wielu Polaków na kontynent amerykański, szczególnie twórców żydowskiego pochodzenia (w tym Tuwima i Lechonia), przebiegał via Lizbona, co zresztą warte byłoby osobnej refleksji, bo działo się tam – z naszego punktu widzenia – że ho, ho! Dodam, że polska Lizbona, choć wcześniejsza, przedwojenna, to także teren skandalicznego romansu Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Romans zadzierzgnięty został z jej inicjatywy. Po lekturach prasowych mianowicie wpadł poetce w oko pierwszy Europejczyk, który samotnie odbył nocny lot do Stanów Zjednoczonych, zyskując automatycznie nie lada sławę. Sława zaś kręci wiele kobiet. Specjalnie …