Jak co roku w czerwcu Biblioteka Narodowa publikuje obszerne sprawozdanie ze swojej działalności w roku poprzednim. I tym razem zawiera ono przegląd najistotniejszych statystyk związanych z działalnością książnicy i najważniejszych dla niej w ubiegłym roku wydarzeń.

„Rok 2010 przejdzie do historii między innymi jako rok ogłoszenia w BN republiki Książki, tworzącej wspólnotę ludzi czytających. (…) Wierzymy, że następne lata będą czasem ekspansji nowej Republiki – działań na rzecz promocji czytelnictwa i poszerzania grona czytających Polaków” – pisze na samym początku swojego wstępu do sprawozdania dyrektor BN dr Tomasz Makowski. Wśród najważniejszych dokonań z poprzednich 12 miesięcy wymienia m.in. przekazanie do Instytutu Książki wydawania czasopism patronackich Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, działania związane z Rokiem Fryderyka Chopina czy najważniejszą chyba zmianę o charakterze organizacyjnym, czyli wprowadzenie publicznej rekrutacji na większość stanowisk w BN. Decyzja ta, to konsekwencja założenia, według którego „Centralna Biblioteka Państwa powinna zatrudniać najlepszych specjalistów w Polsce”. W swoim wprowadzeniu jej szef podkreślił jednocześnie, że biblioteka ta wykonuje przede wszystkim podstawowe obowiązki charakterystyczne dla wszystkich tego typu instytucji na całym świecie.

Gromadzenie zbiorów

Idąc tym tropem przyjrzyjmy się wynikom jednej z podstawowych funkcji BN, jaką jest gromadzenie dorobku umysłowego Polaków. Według danych z 31 grudnia 2010 roku zbiory BN, w tym zbiory główne (tj. wydawnictwa zwarte od 1801 roku, wydawnictwa ciągłe od 1801 roku, dokumenty życia społecznego, dokumenty elektroniczne) oraz zbiory specjalne liczyły 7 791 953 woluminy/ jednostki, a wraz z dubletami, których było 1 349 421 wol./j. łącznie 9 141 374 wol./j.
Jak podano w raporcie, zbiory zgromadzone w 2010 roku, objęte rejestracją wstępną (łącznie 172 206 wol./j. wobec 178 570 wol./j. rok wcześniej), pochodziły z:

• wpływu egzemplarza obowiązkowego
– 155 580 wol./j. (w 2009 – 155
066 wol./j.)
• zakupów – 1924 wol./j. (w 2009 –
4415 wol./j.)
• wymiany – 6811 wol./j. (w 2009 –
5997 wol./j.)
• darów – 7891 wol./j. (w 2009 – 13
092 wol./j.).

Na podobnym lub wyższym poziomie, jak w roku poprzednim, ukształtowały się takie rodzaje zbiorów jak książki, dokumenty, dźwiękowe, dokumenty elektroniczne. Znacznie mniej zgromadzono natomiast dokumentów życia społecznego.

Obecnie magazyny główne BN zajmują powierzchnię ok. 13 tys. mkw. Zbiory rozmieszczone są na 10 kondygnacjach w 11-kondygnacynyjm budynku. Jak czytamy w omawianym sprawozdaniu „przy stale rosnącej liczbie nowo wpływających zbiorów powierzchnia magazynowa kurczy się w niepokojącym tempie. Aby zapewnić im miejsce pracownicy Oddziału Magazynów bibliotecznych regularnie przenoszą i przesuwają zbiory, wykorzystując każdą wolną powierzchnię”. Przypomnijmy, że już dwa lata temu dyrektor BN występował do ministra kultury z informacją i wnioskiem o przeznaczenie z budżetu resortu odpowiednich środków finansowych na rozbudowę, czy wręcz budowę nowego magazynu centralnego dla Narodowej Książnicy. W ówczesnych zapowiedziach strony rządowej, inwestycja ta miała stać się ważną częścią długoletniego programu rządowego. Jak dotąd konkretów w tej sprawiezdecydowanie brakuje.

Podstawą tworzenia kompletnego archiwum narodowego piśmiennictwa jest dla BN prawo do otrzymywania bezpłatnych egzemplarzy wszystkich publikacji przeznaczonych do rozpowszechniania, czyli przywilej otrzymywania egzemplarza obowiązkowego. Z tego tytułu BN przekazywane są po dwa egzemplarze wszystkich publikacji wydawanych w Polsce: książek, czasopism, gazet, druków muzycznych, atlasów, map itd. W 2010 roku zarejestrowano 155 580 wol./j., przekazanych Bibliotece Narodowej przez wydawców w ramach egzemplarza obowiązkowego, o łącznej wartości szacowanej na kwotę 6.091.186,00 zł. W 2010 roku w stosunku do całości wpływu materiałów bibliotecznych egzemplarz obowiązkowy stanowił 90,34 proc. (w 2009 – 86,83 proc.). „Mimo względnej stabilności wpływu egzemplarza obowiązkowego książek i czasopism ocenia się, że blisko 10 proc. publikacji nie trafia do Biblioteki Narodowej” – czytamy w sprawozdaniu. Ponadto książnica wycenia szacunkową wartość materiałów bibliotecznych wpływających jako egzemplarz obowiązkowy, dary oraz pozyskiwanych z wymiany. W 2010 roku ich ogólna wartość wyniosła 7.818.246 zł (w 2009 – 8.039.716 zł).

Opracowanie zbiorów

Wszystkie dokumenty biblioteczne trafiające do BN są na bieżąco rejestrowane w katalogu komputerowym w systemiebibliotecznym INNOPAC/MILLENNIUM. Warto także pamiętać, że tradycyjny katalog kartkowy obejmuje tylko książki i czasopisma wydane w latach 1801-1999. W roku 2010 baza danych INNOPAC/MILLENNIUM powiększyła się o 398 354 rekordy i na koniec roku liczyła 5.333.118 rekordów.
Omawiając tę część aktywności BN nie można zapominać także o jej obowiązkach w zakresie opracowania i publikacji bieżącej i retrospektywnej bibliografii narodowej. W sferze książkowej jej esencją jest oczywiście „Przewodnik Bibliograficzny”. To właśnie w 2010 roku podjęto decyzję o zaprzestaniu wydawania tej publikacji drukiem i ograniczeniu się wyłącznie do wersji elektronicznej, dostępnej za pośrednictwem strony internetowej Narodowej Książnicy. W 2010 roku opracowano 52 zeszyty bibliografii bieżącej wydawnictw zwartych i pięć zeszytów uzupełnień.
Łącznie ogłoszono 35 537 pozycji (w 2009 – 30 544). Dodatkowo dostępna na witrynie BN bibliograficzna baza danych „Przewodnika bibliograficznego” za lata 1973-2010 zawierała na koniec roku 593 110 opisów.

Wspomnijmy także o bazie „Przekłady Literatury Polskiej”, w której znajdują się dzieła tłumaczone od 1971 roku. Powstała ona z połączenia (w 2008 roku – red.) baz „Przekłady Literatury Polskiej 1981-2008” i „Przekłady Literatury Polskiej 1971-1980”. Na koniec 2010 roku w bazie znajdowało się 11 827 pozycji (w 2009 – 11 234).

Udostępnianie zbiorów

Biblioteka Narodowa, z uwagi na swoją centralną funkcję w polskim systemie bibliotecznym, jest też największą publiczną placówką tego typu w kraju. Zbiory udostępniane są prezencyjnie – w czytelniach i w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych. W gmachu głównym BN mieszczą się: Informatorium i dziesięć Czytelni, a w siedzibie biblioteki w Pałacu Rzeczypospolitej – Czytelnia Zbiorów Specjalnych. Zdaniem twórców raportu, jedną z konsekwencji coraz łatwiejszego dostępu do zasobów on-line BN jest spadek odwiedzin w jej czytelniach. W 2010 roku książnicę odwiedziło 136 061 osób (w 2009 – 150 497 czytelników, w 2008 – 154 216, a w 2007 – 166 589), którym w czytelniach udostępniono blisko 549 000 wol./j (w 2009 – 595 000, w 2008 – 600 500, w 2007 – 671 700). W 2010 roku zarejestrowano 20 163 nowych czytelników, podczas gdy rok wcześniej było ich 23 051, w 2008 – 22 716 a w 2007 – 24 728.
Podobnie jak w latach poprzednich, wśród nowych użytkowników BN największą grupę stanowili studenci (10 194 osoby – 51 proc.), następnie uczniowie (1990 osób – 10 proc.), pracownicy naukowi (1357 osób – 7 proc.), nauczyciele (434 osoby – 2 proc.), reprezentanci wolnych zawodów (298 osób – 1 proc.) oraz inni (5890 osób – 29 proc.).

Funkcje centralne

Jak powszechnie wiadomo w Polsce to właśnie Biblioteka Narodowa jest odpowiedzialna za nadawanie numerów identyfikacyjnych ISBN wydawcom i przydzielanie im puli numerów dla wydawnictw zwartych oraz oznaczanie wydawnictw ciągłych międzynarodowymi numerami ISSN. Do jej zadań należy również nadawanie numerów
identyfikacyjnych wydawcom druków muzycznych i dysponowanie znormalizowanymi numerami ISMN. Narodowa książnica ma też obowiązek przekazywania danych o polskim piśmiennictwie do międzynarodowych serwisów
informacyjnych.
W tym zakresie działalności BN, rok 2010 był okresem ważnych zmian o charakterze administracyjno-zarządczym. Od marca ubiegłego roku, w strukturze biblioteki działa bowiem osobny Zakład Znormalizowanych Numerów
Wydawnictw, w skład którego weszły (jako pracownie) Krajowe Biuro ISBN i ISMN oraz Narodowy Ośrodek ISSN. Wcześniej placówki te funkcjonowały w ramach struktury Instytutu Bibliograficznego BN. Przyjrzyjmy się teraz efektom ich prac w 2010 roku. W omawianym okresie wydawcom książek przydzielono 2653 pule numerów ISBN (w 2009 – 2528), w tym 2047 nowych (w 2009 – 1910) i 606 kontynuacji (w 2009 – 618). Na koniec roku stan bazy polskich wydawców wynosił 32 366 rekordów (w 2009 – 30 342). Ponadto w 2010 roku przygotowano i wysłano do Międzynarodowej Agencji ISBN w Londynie bazę ISBN w Excelu, dokonując niezbędnych zmian i poprawek związanych z nowymi wymaganiami tej instytucji. W tym samym czasie Narodowy Ośrodek ISSN nadał numery 1577 tytułom wydawnictw ciągłych (w 2009 – 1494), w tym dokonano 602 rezerwacji przed wydaniem pierwszego numeru (w 2009 – 595). 597 rezerwacji numerów zamieniono na numery stałe (w 2009 – 584). Stała baza danych w systemie MAK liczyła na koniec roku 35 200 rekordów (rok wcześniej – 34 000). Do Międzynarodowego Ośrodka ISSN wysłano 12 plików, zawierających w sumie 1800 rekordów, w tym 1200 opisów nowych tytułów i 600 poprawionych (w 2009 – odpowiednio – 2750 i 750).

Z kolei wydawcom druków muzycznych przydzielono 15 pul numerów ISMN (w 2009 – 10) w tym 14 nowych (w 2009 – 7) i jednego numeru jako kontynuacji (w 2009 – 3). Na koniec 2010 roku w bazie tej znajdowało się 113 rekordów (w 2009 – 98). Jak co roku sprawozdanie z działalności Krajowego Biura ISMN przekazano do Międzynarodowej Agencji ISMN w Berlinie.

Biblioteka Narodowa, za pośrednictwem Zakładu Statystyki Wydawnictw BN, opracowuje również regularne zestawienia statystyczne dotyczące sytuacji książki i prasy w Polsce. Jest to urzędowa statystyka polskiej produkcji wydawniczej, która powstaje na podstawie egzemplarza obowiązkowego i danych o publikacjach zarejestrowanych w bieżącej bibliografii narodowej. W druku ukazuje się jako rocznik „Ruch Wydawniczy w Liczbach”. W 2010 roku opracowano dane o wydawnictwach zwartych i ciągłych za rok poprzedni, które opublikowano w 55. edycji rocznika. „Podczas tych prac uzupełniono także w systemie MAK bazy dzieł i autorów
polskich i zagranicznych, na podstawie których opracowywane są tablice retrospektywne, prezentujące tytuły i nakłady najczęściej wydawanych pisarzy oraz najczęściej wydawanych dzieł polskiej i obcej literatury pięknej
w latach 1944–2009” – czytamy w sprawozdaniu.
Jednocześnie trwały prace nad bieżącymi danymi, które zostaną opublikowane w 56. roczniku „Ruch Wydawniczy w Liczbach” w roku bieżącym. Zebrane dane statystyczne o produkcji wydawniczej w Polsce za rok 2009 do BN przekazała do Głównego Urzędu Statystycznego w celu publikacji w „Małym Roczniku Statystycznym”, „Roczniku Statystycznym Rzeczypospolitej Polskiej” i roczniku „Kultura”.
Dodajmy jeszcze, że Instytut Książki i Czytelnictwa BN prowadzi również statystykę obejmującą bibliotekarstwo publiczne w Polsce. Efekty tych prac publikowane są jako rocznik „Biblioteki Publiczne w Liczbach”. Jedną z podstawowych funkcji centralnych biblioteki jest opracowywanie i udostępnianie katalogów o takiej charakterystyce.
Dzięki temu BN dysponuje największą w kraju bazą informacji na temat czasopism polskich i piśmiennictwa
zagranicznego znajdujących się w polskich bibliotekach. Dane w istniejących obecnie katalogach pochodzą od blisko tysiąca bibliotek krajowych oraz ponad dwudziestu zagranicznych.
W Zakładzie Katalogów Centralnych BN prowadzone są trzy katalogi:
• Centralny Katalog Książek Zagranicznych
1801–
• Centralny Katalog Czasopism Zagranicznych
1801–
• Centralny Katalog Czasopism Polskich
1801–1950.

Według stanu na koniec grudnia 2010 kartoteki kartkowe katalogów centralnych książek i czasopism zagranicznych oraz czasopism polskich gromadzonych w bibliotekach polskich zawierały 6 823 959 kart (w 2009
– 6 822 574), natomiast liczba opisów zarejestrowanych w bazach danych, dostępnych od 1997 roku w sieci lokalnej i internecie, wyniosła 746 691 (w 2009 – 709 079).
Katalogi zawierają lokalizację blisko 5 mln książek zagranicznych, około 200 tys. tytułów czasopism zagranicznych, ukazujących się w latach 1801-2009, oraz ponad 43 tys. polskich wydawnictw ciągłych (czasopism, sprawozdań i kalendarzy) ukazujących się w latach 1801-1950. Biblioteka prowadzi także specjalny Centralny Katalog Starych Druków (stan na dzień 31 grudnia 2010 – 968 333 karty) oraz Centralny Katalog Rękopisów Muzycznych (do 1850 roku).

Biblioteki cyfrowe

„Rozwój cyfrowych systemów przekazu danych powoduje stały spadek liczby użytkowników Biblioteki Narodowej korzystających z jej zbiorów w sposób tradycyjny (tj. w czytelniach), natomiast wyraźnie wzrasta liczba korzystających z baz danych, katalogów internetowych i – przede wszystkim – z zasobów działającej od września 2006 roku cyfrowej Biblioteki Narodowej – cBN Polona” – podano w sprawozdaniu BN. Czytamy
w nim także, iż zasób tej e-biblioteki wzbogaciło w 2010 roku 5857 nowych obiektów. Na koniec roku było ich łącznie 27 677. Wśród zebranych tu i prezentowanych dokumentów cyfrowych znajdują się 9 534 książki.
Liczba odwiedzin strony www.polona.pl wyniosła w 2010 roku 749 581 (w 2009 – 717 864). Natomiast strona internetowa Narodowej Książnicy (www.bn.org.pl) zarejestrowała – w omawianym okresie – 1 639 986 odwiedzin.

Ponadto we współpracy z Naukową i Akademicką Siecią Komputerową oraz Fundacją na Rzecz Nauki Polskiej rozpoczęto w ubiegłym roku prace nad projektem ACADEMICA – Cyfrowa Biblioteka Publikacji Naukowych. Jego celem jest stworzenie polskiemu środowisku akademickiemu narzędzia szybkiego dostępu do literatury naukowej. W latach 2010-2013 tylko ze zbiorów BN ma zostać wyselekcjonowanych oraz poddanych digitalizacji 170 tys. książek i czasopism. Dostęp do cyfrowych wersji publikacji naukowych uzyskają czytelnicy ponad pięciuset polskich bibliotek naukowych, w tym także bibliotek uczelni prywatnych. Projekt finansowany jest przez Unię Europejską, a jego przewidywany koszt to blisko 34 mln zł. BN jest też aktywnym uczestnikiem
prac rozwojowych nad portalem Europeana, w którego zbiorach, na koniec 2010 roku, dostępnych było już 14 mln cyfrowych obiektów. Do jej zasobów włączane są materiały pochodzące z Polskiej Biblioteki Internetowej.

Doskonalenie zawodowe

Od września 2007 roku w BN istnieje Zakład Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej. W zakresie jego aktywności znajduje się dokształcanie i doskonalenie zawodowe bibliotekarzy oraz pracowników informacji naukowej. ZEBiD oferuje różnorodne kursy, warsztaty specjalistyczne, problemowe z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, obsługi komputerowych baz danych, informatycznych systemów bibliotecznych itd. Instytucja ta wspiera działania kadry kierowniczej polskich bibliotek i zatrudnionych w niej
pracowników oraz ma zadanie diagnozować i określać potrzeby w zakresie dokształcenia i doskonalenia zawodowego bibliotekarzy i pracowników informacji związanych z obiegiem książki i dokumentów.

W 2010 roku ZEBID zorganizował kursy doskonalenia zawodowego zarówno w ramach działań statutowych BN (21 kursów), jak i w ramach zadań wynikających z umowy dotacyjnej z Fundacją Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego (7 kursów) oraz w ramach realizacji projektu Centrum Kompetencji (18 kursów). Łącznie na 46 kursach przeszkolono 795 osób (w 2009 – 518) – pracowników bibliotek publicznych, pedagogicznych, uniwersyteckich, naukowych, szkolnych, zakładowych, archiwów i muzeów, uczelni, a także pracowników
BN. Jeszcze w grudniu 2009 roku ZEBiD rozpoczął wspomnianą już współpracę z Fundacją Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego, w wyniku której, przy wsparciu finansowym FRSI, realizowany był w roku kolejnym nowy projekt rozszerzający i uzupełniający dotychczasowy system kształcenia i doskonalenia
zawodowego bibliotekarzy, m.in. o działania na rzecz rozwoju umiejętności menadżerskich i tzw. miękkich kompetencji. Wśród tematów zajęć prowadzonych w ramach tego przedsięwzięcia znalazły się zagadnienia takie jak: „Tworzenie stron internetowych”, „Biblioteka jako centrum działań w środowisku lokalnym”, „Doskonalenie kompetencji psychologicznych bibliotekarza”, „Biblioteka dla seniora”. Z kolei w ramach realizacji rządowego projektu Centrum Kompetencji przeprowadzono cykl szkoleń, uwzględniających następujące zagadnienia: wystąpienia publiczne, trening prezentacji, praca z grupą, biblioteki cyfrowe, serwisy i portale internetowe bibliotek oraz projekty digitalizacyjne dla małych i średnich instytucji kultury. ZEBiD współuczestniczył również w organizacji trzech seminariów z cyklu „Biblioteki w systemie oświaty i kultury”: „Czytelnictwo i bibliotekarstwo końca pierwszej dekady” (styczeń 2010), „Biblioteka a otoczenie społeczne” (kwiecień 2010), „Kompetencje biblioteczno-informacyjne” (październik 2010), organizowanych przez Instytut Książki i Czytelnictwa, a także – w ramach wspomnianego już projektu Centrum Kompetencji – współorganizował z Zakładem cBN Polona seminarium prawne dla bibliotekarzy cyfrowych (czerwiec 2010).

Działalność wydawnicza

Dorobek BN w tym zakresie to tradycyjnie efekt działalności naukowej i informacyjnej pracowników tej instytucji.
W 2010 roku ukazało się 18 wydawnictw ciągłych, 11 publikacji zwartych i 4 akcydensy. Na produkcję tę złożyły się m.in.: kolejny tom bibliografii narodowej, bibliografie specjalne, katalogi zbiorów, publikacje źródłowe, monografie i opracowania szczegółowe, instrukcje i poradniki, prace eseistyczne, druki okolicznościowe promujące i popularyzujące zbiory oraz działalność biblioteki. Publikacje BN ukazują się w ramach 14 serii. Z wydanych w ubiegłym roku książek do najważniejszych należy z pewnością „Digitalizacja piśmiennictwa” pod red. Dariusza Paradowskiego. Jest to pierwszy polski podręcznik digitalizacji obiektów piśmienniczych. Publikacje BN są sprzedawane w księgarniach naukowych na terenie całego kraju, a także podczas międzynarodowych i krajowych targów książki. Także podczaslicznych konferencji, wystaw, salonów, uroczystości odbywających się w siedzibie książnicy, jak również w księgarni firmowej znajdującej się w gmachu głównym biblioteki.

Zadania zlecone

Narodowa Książnica ma także ustawowy obowiązek prowadzenia ewidencji placówek należących do ogólnopolskiej sieci bibliotecznej oraz bibliotek naukowych. Na koniec 2010 roku baza ta liczyła 3923 rekordy bibliotek, w tym 2572 rekordy bibliotek tworzących ogólnokrajową sieć biblioteczną oraz 1381 rekordów bibliotek naukowych.
Od lipca 2010 roku BN wspólnie z IK przyznaje bibliotekom publicznym z gmin liczących do 15 tys. mieszkańców Certyfikat Biblioteka+. Jego uzyskanie potwierdza, że dana biblioteka funkcjonuje zgodnie z najlepszymi światowymi standardami zarówno pod względem infrastruktury, wykorzystania nowoczesnych technologii, jak i obsługi czytelnika. Certyfikat zapewnia też preferencyjne traktowanie wyróżnionych placówek w programach bibliotecznych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Od października 2009 roku BN pełni funkcję Centrum Kompetencji w zakresie digitalizacji zbiorów bibliotecznych.
W tym samym okresie minister kultury i dziedzictwa narodowego wyraził zgodę na rozpoczęcie realizacji przez Bibliotekę Narodową Programu „Zakup nowości wydawniczych dla bibliotek” w ramach zadań własnych BN, przeznaczając na ten cel 10 mln zł. W 2010 roku dofinansowaniem tym objęto 2427 bibliotek (z 2434 składających wnioski).